वियोगपछिको बाटो...(महावीर विश्वकर्मा)

महावीर विश्वकर्मा

प्रेमले के दिन्छ ? भनेर सोधियो भने कसैले उत्साह भन्लान्, कसैले खुशी भन्लान्, कसैले बाँच्ने प्रेरणा भन्लान् अनि कसैले जीन्दगी भन्लान् । जवाफ धेरै नै आउन सक्ला । तर यी जवाफहरु सँधै सँधै सही साबित भइरहन्छन् भन्ने पनि होईन । कतिपय अवस्थाहरुमा बाटो बिराउनुको कारण पनि प्रेम नै बनिरहेको हुन्छ । प्रेम सम्बन्ध जीवित रहुञ्जेल त सँसार नै आफ्नो काबुमा भएको अनुभव हुन्छ हामीलाई । तर जब त्यही प्रेम सम्बन्धको अन्त्येष्टि हुन्छ अनि त जीन्दगीमा एक्कासी अँध्यारो घोप्टिन आईपुग्छ । र यसो हुनुको कारक पनि त्यही प्रेम सम्बन्ध नै हो । हुन त “प्रेमले कहिल्यै पनि गलत बाटोतर्फ डो¥याउँदैन, प्रेमले त जहिले पनि सकारात्मक भूमिका मात्रै निर्वाह गर्छ, जब प्रेमको अन्त्य हुन्छ त्यसपछि हो मान्छेले गलत बाटो अँगाल्न पुग्ने, त्यसैले यसमा प्रेमलाई दोषारोपण गर्न मिल्दैन” भन्ने विचार पनि उठ्न सक्ला । यो विचारसँग सहमति जनाउँदै म के कुरा अघि सार्न चाहन्छु भने, प्रेम सम्बन्ध विकसित हुँदै जाने क्रममा एकदिन त्यो विकसित रुप ध्वंस भएर वियोगको अवस्थासम्म पनि पुग्नसक्छ । अनि वियोगलाई सहज ढङ्गले स्वीकार्न नसकेर धेरै युवाले बाटो बिराइरहेका छन् । कुलतमा फसिरहेका छन् । त्यही कुलतले बनाएको बाटोबाट कति त आपराधिक क्रियाकलापमा पनि संलग्न भइरहेका छन् । यो अवस्थासम्म कसरी आईपुगियो त भनेर खोज्दै जाने हो भने, मुहान चाहीँ त्यही प्रेम सम्बन्ध नै हो भन्ने निचोड निस्किन्छ । यसर्थमा पनि प्रेम सम्बन्धले त्यस्तो अवस्थासम्म पु¥याइरहेको छ है भन्न खोजेको मात्रै हो मैले । खैर छाडौँ यो वहस, किनकी वियोगपछि कसैले गलत बाटो समाउँछ भने त्यसको कारण प्रेम सम्बन्ध हो भनेर ठहर गर्न पाईन्छ की पाईँदैन भनेर निचोडमा पुग्न यति सहजै सकिँदैन । म यो लेख मार्फत त्यो कुराको छिनोफानो गर्न पनि खोजिरहेको छैन । मौका मिलेछ भने कुनैदिन चर्चा गरौँला यो विषयमा पनि । तर यहाँ चाहीँ म, प्रेम सम्बन्ध टुङ्गिएपछि किन धेरैजनाले (विशेषत पुरुषले) कुलतको बाटो अँगाल्छन् होला भन्ने विषयमा घोत्लिन खोजिरहेको छु ।

-->

जब कसैको प्रेम सम्बन्धको अन्त्य हुन्छ, तब यदि त्यो सम्बन्धमा उ मनै देखीको इमान्दार थियो भने त्यो पिडा भुल्न उसलाई असाध्यै कठिन हुन्छ  । अब कसैगरि पनि उ फेरी आफ्नो जीवनमा फर्केर आउँदैन भन्नेमा निश्चित भइसकेपछि अब एक मात्र विकल्प भनेको उसलाई भुल्नु नै हुन्छ । तर यो मनमा राखेको मान्छेलाई भुल्ने भन्ने काम जति अफ्ठ्यारो काम सायदै कुनै होला सँसारमा । त्यति गाह्रो हुन्छ यो । जति भुलुँ भन्यो झन् उति याद आइरहन्छ । कसैगरि पनि सकिन्न भुल्न । त्यो पिडामा भएको मान्छेले “विभिन्न किसिमका नशालु पदार्थको सेवन गर्नाले केही समयको लागि भएपनि होस्मा भइँदैन र त्यतिञ्जेल मात्रै भएपनि यो तनावबाट मुक्ति मिल्छ” भन्ने चाहीँ बुझेको हुन्छ । अनि यही साँघुरो बुझाईले डो¥याएपछि नशालु पदार्थको सेवन गर्न पुग्छ उ ।

प्रेम सम्बन्ध टुङ्गिएपछि कुलतमा फस्नुको अर्को प्रमुख कारण देखासिकी हो । अझ चलचित्रको प्रभावभन्दा फरक पर्दैन । हामीले हेरेका चलचित्र त्यस्तो छैन जसमा प्रेमी अथवा प्रेमिकाले सम्बन्ध तोडेर गएपछि उसले मलाई किन छोडेर गयो भन्ने विषयमा आत्मसमीक्षा गरेर त्यो पक्ष सुधार गर्न त्यो व्यक्ति लागेको होस् । यदि त्यस्तो कुनै चलचित्रमा देखाएको छ भनेपनि एक त त्यो पक्ष त्यति चर्चामा आउँदैन । अनि अर्को त्यतातिर खासै हाम्रो ध्यान पनि जाँदैन । हामीले हेर्ने चलचित्रहरुले त लगातार एउटै दृश्य देखाइरह्यो हामीलाई । त्यो के भने, प्रेम सम्बन्ध छुट्ने बित्तिकै अत्यधिक पिडामा परेको त्यो हिरो सीधै भट्टीमा जाने अनि सास पनि नफेरीकन लगातार रक्सी खाइरहने । वियोगको पिडा भुलाउन रक्सी नै खानुपर्छ भन्ने कुरा कसले सिकायो होला फिल्म लेख्नेहरुलाई । एउटाले त्यस्तै लेखिदियो अनि अरुले अहिलेसम्म पनि त्यसै गरिरहेका छन् । वर्षौँ अघिदेखी यस्तै दृश्य हेर्दाहेर्दा अब त हामी पनि यति अभ्यस्त भइसक्यौँ की प्रेम सम्बन्ध छुट्ने बित्तिकै सिधै भट्टीमा गएर रक्सी खानुपर्छ भन्ने कुरा हाम्रो माइण्डमा सेट भइसक्यो । अनि  हाम्रो बानी चाहीँ के भने, जब फिल्म हेर्न बसिन्छ र फिल्मको पात्रको अभिनयले मन छुन्छ अनि हामीलाई आफु पनि उ जस्तै लाग्ने । अझ खुलाएरै भन्नुपर्दा त्यही हिरो हुँ म पनि भने जस्तो लाग्ने भन्या, बडो अचम्म छ । देवदास फिल्ममा प्रेमिकासँगको वियोगपछि शाहरुख खानले मज्जाले रक्सी खायो भनेर लहैलहैमा त्यसै गरिटोपल्नेहरु प्रशस्तै छन् यहाँ । हाम्रो स्वभाव कस्तो छ भने, यस्तो “तात्तो न छारो” कुरा सिक्न फेरी कत्तिपनि बेरै लाग्दैन हामीलाई । 

केही मान्छेहरु चाहीँ एउटा बडो अचम्मको कारणले पनि वियोग पछि धुम्रपान, मद्यपानको सेवन गर्न पुगेका हुँदा रहेछन् । त्यो के भने, मैले चुुुरोट, रक्सी खाएर बिग्रिएर हिँडेको थाहा पाएपछि पक्कै पनि उसको मनमा म प्रति दया पलाउनेछ र फर्केर आएर मलाई अपनाउनेछ भन्ने अचम्मको कुरा सोँचेर पनि केही व्यक्तिहरु कुलतमा फसेको मैले भेटेको छु । ब्लेडले आफ्नै हात काटेर रगत निकाल्ने मान्छेहरु भेटेको छु, रक्सी खाएर उसलाई फोन गर्दै आफुले उसलाई भुल्न पिएको कुरा गर्ने मान्छेहरु देखेको छु । विचरा ती सोझा प्राणीहरु देखेर दया लागेर आउँछ मलाई, किनकी उनीहरुले बुझेकै हुँदैनन् उसले कति समय अघिदेखीको तयारी पछि त्यो सम्बन्ध टुङ्ग्याएको छ भन्ने कुरा । उनीहरु त अकस्मात भएको दुर्घटना सम्झिन्छन् त्यसलाई । अनि, न पो उद्धार गर्न आइहाल्छन् की भन्ने भ्रममा हुँदा रहेछन् । शिकारीको गोली लागेर छट्पटाइरहँदा पनि फेरी त्यही शिकारी आएर बचाइहाल्छ की भन्ने आश, कस्तो अचम्म ।

-->

जब प्रेम सम्बन्धमा वियोग आईपर्छ अनि धेरैले यतिबेला रक्सी खान्छन् किनभने त्यो सहजै पाउन सकिन्छ अरु नशालु पदार्थको तुलनामा । अनि कतिले चाहीँ लागु औषध नै प्रयोग गर्न पुग्छन् । वास्तवमा छोडेर जाने मान्छेलाई भुल्नको लागि अपनाइने यो बाटो वाहियात र घात बाटो हो । वाहियात कसरी भने यसरी उसलाई भुल्न सकिँदै सकिँदैन । एकछिनको लागि भुलेजस्तो लाग्ने त किन हो भने त्यतिञ्जेल नशामा लट्ठ भइन्छ र केही थाहा हुँदैन । यहाँनेर बुझ्नपर्ने कुरा के हो भने, यसरी लट्ठ हुँदा त सबै भुलिन्छ नी कहाँ त्यो मान्छे मात्रै हो र । खासमा हामीले भुल्न चाहेको त उसलाई मात्रै होईन र ? अरु त किन भुल्नप¥यो र ? तर यस्ता सामग्रीको सेवनले त सबै भुलिन्छ नी होईन र ? यतिसम्म की आफैलाई पनि भुलिन्छ ? म कहाँ छु, मैले के गर्न हुन्छ, के गर्न हुँदैन, सबै भुलिन्छ । यो त हातको एउटा औँलाको टुप्पामा घाउ लाग्यो भनेर त्यो पिडाबाट मुक्ति पाउन हातै पूरै काटेर फ्याँके जस्तो भै गो नि, पिडा घटाउने उपायले झनै पिडा बढाउँछ मात्रै । अनि घातक चाहीँ कसरी भने यसरी उसलाई भुल्ने वाहानामा अचेत भएर बस्दा एक त त्यसले प्रत्यक्ष आफ्नै स्वास्थ्यलाई असर पु¥याउँछ । अर्को सामाजिक प्रतिष्ठा गुमाउन पुगिन्छ । यसैगरि निक्कै महत्वपूर्ण समय यसै खेर जान्छ, आफ्नै कारण परिवारमा तनावको सृजना हुन्छ, साथीसँगी पनि आफुबाट टाढिन्छन् जसले गर्दा आफु विस्तारै समाजबाट अलग्गिँदै गइन्छ, यही कारण आपराधिक क्रियाकलापतर्फ अघि बढ्न सक्ने सम्भावना प्रवल रहन्छ ।

अतिथि लेखहरु

गजलको सैद्धान्तिक परिचय: गजलका तत्वको संक्षिप्त अध्ययन_केशु बिरही

केशु बिरही

स्रोत : समकालिन साहित्य डट कम

पृष्टभूमिः 

अरबिक माटोमा जन्मिएर हिन्दी, उर्दु भाषा हुदै भित्रिएको गजल विधाले नेपाली माटोमा आज एउटा लामो कालखण्ड विताइसकेको छ । दसौ शताव्दीमै इरानी अन्धा कवी रौदकी -अबु अब्द अल्लाह सफर इब्न मुहम्बत)ले जन्माएको विस्वास गरिएको यो विधा अरबी, फारसी, टर्केली, अंग्रेजी तथा अन्य भाषामा पनि प्रयोग हुदै आएको छ । झन यसले हिन्दी साहित्यमा त ठूलो स्थान ओगट्न सफल देखिन्छ । अन्य विधाको तुलनामा अग्रणी देखिन्छ ।

गायन तथा वाचन दुवै दृष्टिकोणमा यो विधा एक शसक्त रुपमा देखा परेको छ । पछिल्लो समयमा आएर यो विधाले नेपाली माटोमा पनि आफ्नो दरिलो उपस्थिती जनाइसकेको छ । अर्थात आफ्नो गतिलो प्रभाव जमाइसकेको छ । यो झन झन झांगिदो छ । फक्रदो र फुल्दो अवस्थामा छ ।

जीवन र जगतबाट प्राप्त अनुभव र अनुभूतिलाईर् कोमल, हार्दिक र कलात्मक रुपमा प्रस्तुत गर्न सफल यो काव्यिक विधाले नेपाली साहित्यमा गायन र वाचन दुवै आधारमा आफ्नो प्रभाव छाड्दै एउटा छुट्टै छितिज निर्माणको यात्रामा पाइलाहरू अनवरत रुपमा अगाडि वढाइरहेको देखिन्छ ।

गजल विधालाई नेपाली माटोमा भिञ्याउने श्रेय भने मोतीराम भट्ट -वि.स.१९२३ -१९५३)लाई जान्छ । मोतीराम आफ्नो अध्ययनको सिलसिलामा भारतको वनारस गएको र त्यहा रहादा बस्दा उनको भारतीय गजलकारहरू संग गतिलो उठबस भएको बताइन्छ । यसै क्रममा गजलमा प्रभावित भएर उनले त्यहिबाट यो विधालाई नेपाली माटोमा भिञ्याएको मानिन्छ । हुन त गजललाई मोतीराम भन्दा अघि नै अरु कसैले नेपाली माटोमा भिञ्याइसकेका थिए पनि भन्ने गरेको पनि पाइन्छ । ती व्यक्ती मगर थरका थिए भनेर कही कतै उल्लेख गरिए पनि त्यसको गतिलो प्रमाण भने भटिएको छैन । उनी को थिए ? कहाका थिए भनेर किटानीका साथ पनि लेखिएको पाइदैन । त्यसैले मोतीरामलाई नै गजलको प्रवर्तक मानिसकिएको अवस्था छ । यसरी मोतीरामलाई नै नेपाली गजलका प्रवर्तक मान्दा पनि नेपाली मोटोमा गजलले पाइला टेकेको सवा सयको भन्दा लामो समय भै सकेको छ । एउटा लामो कालखण्ड नै वितिसकेको छ भन्न सकिन्छ ।

लामो समयसम्म सुशुप्त अवस्थामा वसेको गजल विधाले तीसको दशक पछि मात्र मौलाउने अवसर पायो । झागिने अवसर पायो । वि.स. २०३६ -गजलको आधुनिक/ पुनर्जागरण काल) साल पछि भने यसले व्यापक रुप नै लिन पुग्यो । वि. स.२०४६ साल पछि गजल लेखनमा एउटा वहार नै आएको छ । झन वि.स.२०६० पछि त के बुढा के तन्नेरी सवै गजल लेख्नमा तम्सिएका देखिन्छन । गजलमा होमिएका देखिन्छन । गजलमा आफ्नो पनि छाप छोड्न होस वा आफ्नो प्रभावलाई कायमै राख्न होस सवै दौडधुप गरिरहेका देखिन्छन । हत्तारिरहेका देखिन्छन ।

गजल शव्दको स्रोत, व्यत्पति र अर्थ

गजल शव्दको स्रोतका वारेमा विद्वानहरूमा एकमत पाइदैन । एकथरीले यसलाई अरबी भाषाबाट आएको वताएका छन भने अर्काथरीले फारसीबाट । सवैले आ- आफ्नो धारणा अघिसारेका छन । तर अधिक विद्वाहरूको मत भने यो अरबी भाषाबाटै आएको ठहर छ । त्यही ठहरका साथ गजल पछिल्लो समयमा अघि वढेको पाइन्छ । त्यसैले अव गजल शब्दको स्रोतलाई अरबी नै मान्नु पर्ने कुरामा सवैजसोको सहमति देखिन्छ ।

फारसी स्रोत मान्नेहरूले गजल शव्दको व्युत्पति ‘गजला’बाट भएको बताएका छन । फारसीमा यस्को अर्थ हुन्छ मृगनयनी वा सुन्दरी । त्यसैको आधरमा गजललाई प्रेम र नारीको वयान गर्ने एक गतिलो माध्यमका रुपमा पनि लिएको पाइन्छ । केहीले गजल मूलतः फारसी शब्द हो । लोक सङ्गीतबाट जन्मिएको यस विधाले प्रेमप्रधान भावसंग सरोकार राख्ने कुरा बताएका छन ।

अरबी स्रोत मान्नेहरू यो अरबी साहित्यको कसिदाबाट आएको विस्वाश राख्छन । अरबीमा साहित्यमा प्रचलनमा आएको कसिदा र मर्सिया नामका दुई काव्य विधा थिए । कसिदाले जिवित व्यक्तीको वर्णन वा प्रशंसा गर्दथ्यो भने मर्सियाले दिवंगत व्यक्तीको । कसदिको आरम्भको दुई वा चार हरफको पद्यांशलाई तश्बीब भनिन्छ । कसिदाको यही अंशले नै पछि आएर गजलको रुप लियो । यही तश्बीबले कालन्तरमा आएर गजलको रुप लियो । र पछि आफ्नो अलग्गै अस्तित्व स्थापित गरेको वताइन्छ । तश्बीबले प्रायः प्रेमालापलाई नै वर्णन गर्ने भएकोले यसले गजलको स्वरुप प्राप्त गर्दा प्रेमीका साग वार्तालाप गरिने विधाको रुपमा चिनिएको हो भन्ने धेरैको मत रहेको छ ।

यही आधारमा अडिएर गजलकार मनु ब्राजाकीले गजल -ग+ज+अल्)को व्युत्पतिलभ्य अर्थ लगाएका छन । गजल शव्द अरबिक भाषाबाट आएको हो । अरबी भाषामा ग बाणी, ज स्त्री र अल् वार्तालाप भन्ने अर्थ हुन्छ । अरबी भाषाको यो अर्थलाई हेरेर नै गजललाई नारीसंग गरिने प्रेममय वार्तालाप भनिएको हुन सक्छ । त्यसैले गजलको संवन्ध प्रेमसंग जोडिएको र त्यही आधारमा गजलको सिर्जना गर्ने गरिएको पाइन्छ । आज यही मान्यतामा अडिएर गजल सिर्जना गर्नेको संख्या पनि कम छैन । अझ यसलाई केहीले त मात्र ‘गाजल’ अर्थात सौन्दर्य रुपमा पनि हेर्ने गरेका छन ।

यसैगरी गजल शव्दको व्युत्पतिको वारेमा एउटा छुट्टैखाले किंवदन्ति पनि रहेको छ । पहिला अरवमा ‘गजल’ नामका व्यक्ती थिए रे । उनले आफ्नो पुरै जीवन प्रेम र मस्तीमा डुवेरै विताउथे रे । उनी प्रेमकै विषयमा कविता पनि लेख्थे रे । प्रारम्भमा उनले लेख्ले गरेको प्रेमपरक कविताको स्मरणमा पछि लेखिएका यस्तै खाले कवितालाई पछि आएर गजल भन्न थालिएको हुन सक्छ भन्ने प्रसङ्ग पनि गजलकार डा. कृष्णहरि बरालले आफ्नो पुस्तक गजल सिद्धान्त र परम्परामा उल्लेख गरेका छन ।

अंग्रेजी भाषामा न्बशभिभ शब्द छ । इहायचम मष्अतयलबचथ ले न्बशभिभ को अर्थ Smबिि बलतष्यिउभ वताएको छ । Smबिि बलतष्यिउभ को अर्थ बल बलimब चिभकझदष्लिन ब मभभच हुन्छ । अर्थात हरिणको सानो वच्चा वा शावक ।

अंग्रेजी भाषाको न्बशभििभ शव्द र यही शव्दको अर्थलाई हेरेर नै समालोचक देबी पन्थीले हरिणको वच्चा -शावक)ले शिकारीको तीरबाट घायल वनेर एक्कासी निकालेको आवाज नै गजलको रुप हो र पछि त्यही ‘गजला’ शव्द अपभ्रंश भएर गजल भएको हुन सक्छ भन्ने आफ्नो धारणा गजल सिद्धान्त र समालोचना नामक पुस्तकमा अघि सारेका हुन सक्छन ।

त्यस्तै पछिल्लो समयमा आएर गजलको शाब्दिक अर्थलाई फरक फरक ढङ्गले पनि परिभाषित गर्ने गरेको पाईन्छ । त्यसै क्रममा समालोचक देवी नेपालले ‘गजल’को व्युत्पतिबाट यस्तो व्यञ्जनात्मक अर्थ प्रस्तुत गरेका छन ।

ग- गम्भीरता, गेयत्मकता, वा गतिशीलता

ज- जीवन्तता, जनपि्रय वा जादूपूर्ण

ल- लयात्मकता, लाक्षणिकता वा ललितता

तर जे जस्ता भारणा वा परिभाषा आए पनि यो विधाको सुरुवात भने सृङ्गार वा प्रेम बाटै भएको हो भन्ने ठाउहरू यथेष्ठ मात्रामा पाउन सकिन्छ । यो ध्रुवसत्यलाई छिपाउन सकिदैन । र छिपाउन मिल्दैन पनि तर अर्को सत्य पनि के हो भने पछिल्लो समयमा आएर गजलले आफ्नो क्षेत्रलाई फराकिलो वनाइसकेको छ । आजको गजलले सि्रङ्गार वा प्रेमभावलाई मात्र वोकेको छैन । यसले तमाम जनसरोकार विषयलाई उठाउदै आएको छ । यो मामलामा सफल पनि देखिएको छ । आज गजलले आफ्नो क्षेत्रलाई व्यापक वनाउदै नेपाली माटोमा आफ्नो दरिलो उपस्थिती जनाउन सफल भइसकेको छ । अर्थात गतिलो प्रभाव जमाइसकेको छ । यो आझ झन झन झांगिदो छ । फक्रदो र फुल्दो अवस्थामा छ ।

गजल संवन्धी धारणा वा परिभाषाहरू

“गजल अत्यन्त संवेदनशील र तीक्ष्ण विधा हो । यसमा सुक्ष्म र तिख्खर अभिव्यक्ती रहेको छ ।” – ज्ञानुवाकर पौडेल

“गजल भनेको प्रणय, कामना र आन्तरिक पीडाका हार्दिक भावहरूको सुललित अभिव्यक्ती हो ।” – मनु ब्रजाकी

“प्रेम विषयमा श्रृङ्गार रसका कविता लेखिने एक प्रकारको फारसी छन्द वा त्यसै छन्दमा लेखिएको कविता ।” – नेपाली बृहत शव्द कोष

“गीत र कविता आ- आफ्नै विशेषता भएका दुई नदी हुन् भने गजल तिनीहरूको संगम हो भन्न सकिन्छ । तर गजललाई गीत वा कविता मात्रै बनाउनु वा भन्नु अनविज्ञता सिवाय अरु केही पनि होइन ।” – डा. घनश्याम न्यौपाने ‘परिश्रमी’

“गजल कोमल र हार्दिक भावको सशक्त र सङ्क्षिप्त अभिव्यक्ति हो । यसमा काफिया र लय अनिवार्य तत्वका रुपमा रहन्छन । आभुनिकताका नाममा यी दुई तत्वलाई बिगार्न मिल्दैन ।” -ललिजन रावल

“भ्व, कल्पना, बिम्ब तथा प्रतिक आदिको प्रयोगका साथै निश्चित क्रममा प्रयोग गरिने यस्तो काव्य रुपलाई गजल भनिन्छ । जसमा एउटै छन्दका तीन वा तीन भन्दा बढी स्वतन्त्र शेरहरू हुन्छन ।” -डा. कृष्णहरि बराल

“गजल गेयात्मक र संगीतात्मक विधा हो ।” – अमर त्यागी

“गजल नेपाली साहित्यमा स्थापित उपविधा हो ।” – परशु प्रधान

“गजल फारसी र उर्दूमा एक प्रकारको कविता हो । जसमा एउटै वजन र काफिया र अनेकन शेर हुन्छन र प्रत्येक शेरको बिषया प्रायः एक अर्कासंग स्वतन्त्र हुन्छ ।” -उर्दू हिन्दी कोश

गजलका वारेमा धेरै खाले धारणा व् परिभाषाहरू आएका छन । कसैले गजललाई गाजल मात्र ठानेका छन भने कसैले गजल गाजल मात्र नभएर गाजल धारण गर्ने आाखा हो भन्न पनि पछि परेका छैनन । कसैले गजललाई छुट्टै काव्यिक विधाको रुपमा त कसैले गजललाई कविताको उप विधाको रुपमा हेरेका छन । त्यस्तै गीतसंग तुलना गर्ने पनि देखिन्छन ।

गजल अत्यन्त संवेदनशील र तीक्ष्ण विधा, आन्तरिक पीडाको हार्दिक भावहरूको सन्तुलन अभिव्यक्ती मोन्ने गजलकार द्वय ज्ञानुवाकर पौडेल र मनु ब्राजाकीको परिभाषाले गजलको वैशिष्ठतालाई प्रष्ठ पार्न खोजेको देखिन्छ भने परशु प्रधानको परिभाषाबाट गजललाई एउटा छुट्टै विधाको रुपमा स्वीकार गरेको आसय पाइन्छ । उनले गजललाई नेपाली साहित्यमा एउटा स्थापित उपविधा हो भनेका छन ।

गजललाई गीत र कविताको संगम मान्न सकिने तर गजललाई गीत वा कविता भन्नु चाही अज्ञानता हो भन्ने अभिव्यक्ती दिएर गजलको महत्वलाई अझ प्रष्ट पार्ने काम भएको छ डा. घनश्याम न्यौपाने ‘परिश्रमी’को परिभाषाबाट । यसले गाउन सकिने भएकोले गजल गीत हो भन्ने वुझाइलाई गलत भएको वताएको छ । गजल र गीतमा केही समानता हुदा हुदै पनि धेरै भिन्नता भएको वताएका छन ।

ललिजन रावलले गजलमा लयको कुरालाई बढावा दिएका छन । उनले कफिया र लयलाई अनिवार्य तत्वका रुपमा लिएका छन । वीचारको पछि मात्र लागेर लयअनुशासालाई ध्यान नदिनेहरूको लागि भने यो गतिलो जवाफ सावित भएको छ । अमर ‘त्यागी’को परिभाषा पनि ललिजन संग सन्निकटता देखिन्छ । उनको विचारमा गजल गेय विधा हो । यसलाई वाचनमा मात्र सिमित नगरेर गायन तर्फ अग्रसर गराइनु पर्नेमा जोड दिएका छन । त्यस्तै डा. कृष्णहरि बरालले भाव, कल्पना, बिम्ब र प्रतिकलाई महत्व दिदै गजललाई एउटा काव्यिक विधाका रुपमा लिएका छन । अर्थात उनले गजललाई कवितासंगै दाजेर हेरेका छन ।

त्यस्तै नेपाली बृहत शव्दकोषको र उर्दू हिन्दी कोशको गजल संवन्धी धारणा भने पुराना देखिन्छन । यी दुवैले गजलको छुट्टै अस्तीत्वलाई स्वीकारेका छैनन । नेपाली बृहत शव्दकोषले गजललाई “प्रेम विषयमा श्रृङ्गार रसका कविता लेखिने एक प्रकारको फारसी छन्द वा त्यसै छन्दमा लेखिएको कविता ।” हो भनेको छ । त्यस्तै उर्दू हिन्दी कोशले “गजल पारसी र उर्दूमा एक प्रकारको कविता हो । जसमा एउटै वजन र काफिया र अनेकन शेर हुन्छन र प्रत्येक शेरको बिषया प्रायः एक अर्कासंग स्वतन्त्र हुन्छ ।” भनेको छ ।

यी दुवै धारणा वा परिभाषाहरू समय सान्दर्भिक देखिदैनन । धेरै पुराना र त्यतिकै अव्यवहारिक पनि देखिन्छन । यी परिभाषालाई भने परिवर्तन गर्नु पर्ने दखिन्छ । नेपाली बृहत शव्द कोषले भने झैं अव गजल प्रेम विषयमा श्रृङ्गार रसका कविता लेखिने एक प्रकारको फारसी छन्द वा त्यसै छन्दमा लेखिएको कवितामा मात्र सिमित रहेन । त्यो मान्यता त अव पुरानो भैसकेको छ । गजलले आज आफ्नो क्षेत्रलाई फराकिलो पारिसकेको छ । पुरानो मान्यतालाई भत्काउदै आज गजलले मानव जीवनका अन्य सरोकार राख्ने सवै खाले विषय वस्तुलाई उठाउदै आएको छ र त्यसमा सफलता पनि हाता पारेको छ ।

जस्ले जे जस्तो धारणा वा परिभाषा अघि सारे पनि गजल एउटा कोमल तथा हार्दिक विधा हो । गजल सरल तथा सरस विधा हो । यसले सरलता र सरसता भित्रै सशक्तताको खोजि गर्छ भन्ने कुरामा कसैको पनि दुई मत छैन । सवैले यो कुरालाई स्वीकारेका छन र स्वीकार्नु पर्छ नै । गजल र गीतमा केही समानता हुदा हुदै पनि यी दुई अलग अलग विधा हुन ।

गीत, गजल र कविता एउटै हुनै सक्दैनन । अझ गजल एउटा छुट्टै विधा हो । यसको आफ्नै परिधी वा संरचना छ त्यसलाई भत्काएर गजल नै बन्न सक्दैन ।

गजललाई मैले भने यसरी परिभाषित गर्ने गरेको छु । शव्द र विम्बको ओजपूर्ण सुललित अभिव्यक्ती नै गजल हो । जस्को छुट्टै परिधी वा संरचना छ । त्यही परिधी वा संरचन भित्र रहेर गजलमा भाव, लय र वीचारले खेल्न पाउनु पर्छ ।

नेपाली गजलको काल विभाजन

प्राथमिक काल वि. स. १९४० – वि. स. २०००

पुनर्जागरण कालः वि. स. २०४० – वि. स. २०५०

विकास कालः वि. स. २०५० साल यता

-ललिजन रावल

प्राथमिक कालः वि.स.-१९४० वि.स.- १९९२

माध्यमिक कालः वि.स.-१९९३ वि.स.-२०३५

आधुनिक कालः वि.स.-२०३६ यता.

-दुबसु क्षेत्री

प्राथमिक कालः वि.स.-१९४० वि.स.-१९९२

आधुनिक कालः वि.स.-२०३६ यता

- डा. घनश्याम न्यौपाने ‘परिश्रमी’

प्राथमिक कालः वि.स.-१९४० वि.स.-१९९२

आधुनिक कालः वि.स.-१९९३ वि.स.-२०३५

पुनर्जागरण तथा आधुनिककालः वि.स.-२०३६ यता

- देवी पन्थी

पूर्वार्द्ध वि. स. १९४०-२०३५

प्रथम चरण -वि. स. १९४०-२००२)

द्वितीय चरण -वि. स. २००३ -२०३५)

उत्तरार्द्ध वि. स. २०३६ देखि यता

-कृष्णहरि बराल

काल विभाजनमा पनि सवैका आ-आफ्नै वीचारहरू रहेका छन । केहीले प्राथमिक र पुनर्जागरण काल । प्राथमिक, माध्यमिक, र आधुनिक काल । प्राथमिक र आधुनिक काल । प्राथमिक, पुनर्जागरण तथा आधुनिक काल । पूर्वाद्व र उत्तरार्द्व गरी दुई र तीन काल खण्डमा विभाजन गरेको पाइन्छ ।

यसरी काल विभाजन गर्ने क्रममा प्राथमिक कालको सुरुवातलाई सवैले एउटै समय -वि.स.-१९४०) लाई माने पनि त्यस्तो अन्त्यलाई भने फरक फरक रुपमा उल्लेख गरेको देखिन्छ । कसैले वि.स.१९९२ लाई प्राथमिकालको अन्त्य मानेका छन भने केहीले वि.स.१९९६ लाई । विं. स.-२००० लाई मान्नेपनि छन । त्यस्तै पुनर्जागरणकाल र आधुनिककाललाई पनि केहीले एउटै समयावधीमा रोखेका भए पनि त्यसको समय तोक्ने कुरामा मत वाझिएको पाइन्छ । धेरैले वि.स.२०३६ साल पछिको समयावधीलाई गजलको आधुनिककाल मानेका छन ।

गजल विधाको कालक्रम तोक्ने भनेको समय मात्र होइन । यसको शैली तथा प्रवृति पनि हो । शैली तथा प्रवृतिगत आधारमा छुट्याइनु उपयुक्त हुन्छ । यसरी शैली तथा प्रवृतिगत दुष्टिले हेर्दा वि.स. १९४०- वि.स. १९९६ प्राथमिक काल मान्नु उपयुक्त देखिन्छ । जसमा धेरै सहमत देखिन्छन । किनभने मोतीराम भट्ट देखि उपेन्द्रबआदुर ‘जिगर’को ‘एक रुप एक गजल संग्रह’ -१९९६) प्रकाशन सम्मको समय शैली तथा प्रवृतिगत रुपमा समानता पाउन सकिन्छ । त्यति भिन्नता पाउन सकिदैन । त्यस पछि वि.स.२०३५ साल सम्म गजल पूर्ण रुपमा सेलाएको अवस्था छ । त्यो सवैले स्वीकारेकै छन । तसर्थ वि.स.१९९६ – वि.स.२०३५ को समयावधीलाई माध्यमिक काल मान्न सकिन्छ ।

त्यस्तै वि. स. २०३६ साल देखि यताको समयलाई आधुनिक तथा पुनर्जागरण काल मान्नु उपयुक्त देखिदा देखिदै पनि यस अवधीलाई दुई भागमा वाढेर हेर्नु मुनासिव ठहरिन्छ । समयले आज ठूलो फड्को मारिसकेको छ । अर्थात आजको अवस्थामा आइपुग्दा गजलले पनि ठूलो फड्को मारिसकेको छ । २०३६ साल देखि पछिको समय अवधीको गजलक्रम पनि एकैनासले विकाश भएको पाइदैन । २०३६ साल देखि २०४६ साल पछिको परिवर्तनको केही साल सम्मको गजलको विकाश क्रम एक तरिकाले भएको छ भने त्यस पछिको गजलको विकाशक्रम अर्कै तरिकाले भएको पाइन्छ । तसर्थ यो वीचको समयलाई पनि अव अलग्गै रुपमा छुट्याएर हेर्नु मुनासिव हुने मैले ठानेको हु । त्यही आधारमा गजलकार ललिजन रावलले वि.स. २०४० देखि वि. स. २०५० सम्मको समयलाई आधुनिक वा पुनर्जागरण काल र वि. स. २०५० साल पछि पछिको समयलाई भने नेपाली गजलको विकास काल मान्नेका छन ।

उनको पछिल्लो काल विभाजन केही सान्दर्भिक जस्तो लागे पनि उनले वि. स. २००० देखि वि. स. २०४० सम्मको ४० बर्षको अवधीलाई काल विभाजनमा उल्लेख नगर्दा अलि अपुरो जस्तो लाग्न जान्छ । किन भने यो अवधीमा गजल सुन्य भए पनि मृत चााही थिएन भन्न सकिन्छ ।

तसर्थ समय सान्दर्भिक हुने हेतुले मैले गजलको काल विभाजनलाई यसरी गरेको छु ।

प्राथमिक कालः वि.स.- १९४० वि.स.- १९९६

माध्यमिक कालः वि.स.- १९९६ वि.स.- २०३५

पुनर्जागरण /आधुनिककालः वि.स.- २०३६ – वि. स. २०५०

विकास कालः वि. स. २०५० साल यता

-केशु बिरही

गजलको क्षेत्र

गजलको कुनै छुट्टै वा अलग्गै विशेष क्षेत्र भने देखिदैन । यसले साहित्यका अन्य विधाले उठाउने गरेका यावत विषय वस्तुहरू नै गजलका विषयवस्तु वन्ने गरेका छन । त्यसैले गजलको छुट्टै क्षेत्र वा विषय छ भन्नु अज्ञानता वाहेक केही पनि होइन । गजलले हिजो प्रेमी र प्रेमीकाका कुराहरू अर्थात प्रणयभाव मात्र वोक्न सक्छ भन्ने मान्यतामा पनि परिवर्तन भैसकेको छ । र यसले त्यो पुरानो मान्यतालाई भत्काएर नया मान्यतालाई स्थापित पनि गरि सेको छ । यसले पछिल्लो समयमा मानव जीवनका सरोकारका सवै विषय वस्तुहरूको उठान गरिसकेको छ । यस्तो अवस्थामा आएर गजलको यो नै क्षेत्र हो भनेर कित्ता लगाउने काम ठीक होइन भन्ने मेरो वीचार हो ।

हुन त गजलको जन्म प्रणयभावबाटै भएकोले गजललाई श्रृगारिक धारामा मात्र सिमित गर्नु पर्छ भन्ने वीचार पनि यदाकदा आउने गरेका छन । कहिलेकही केही सर्जक मित्रहरूबाट यस्तो आवाज उठ्ने गरेको छ । तर पछिल्लो समयमा गजलले पाएको व्यापकता र लोकपि्रयताले त्यस्ता वीचारहरूलाई स्वत अप्रमाणित गरिदिएका छन ।

गजलको भाषा

गजलको भाषा सरल र सरस हुनु पर्छ । सुवोध्य खाल्को हुनु पर्छ । थोरै शव्दले पनि धेरै अर्थ दिन सक्नु नै गजलको विशेषता हो । गजललाई कोमल तथा हार्दिक वनाउनलाई भाषाको महत्वपूर्ण भूमिका रहन्छ । अर्थात शव्द र विम्बसंग खेल्न जान्नु पर्छ । शब्द र बिम्ब संग खेल्न जान्ने, शब्दको लाक्षणिक अर्थ दिन सक्ने सर्जक नै वास्तवमा सफल गजलकार कहलिन्छ ।

संरचाका दृष्टिले कसकास गरेर मात्र सफल सिर्जना वन्न सक्दैन । समालोचकहरूले गजलमा रदिफ, काफिया र लयको अनिवार्यतालाई मात्र पूरा गरेर मात्र सुन्दर गजल सिर्जना वन्न सक्दैन, त्यसको लागि त गजलभित्रको जीवन्त भाव, चिन्तन र विचारले पनि उत्तिकै भूमिका खेलेको हुन्छ भन्ने विचरलाई अघि सार्दै आएका छन । गजलको भाषालाई महत्व दिदै आएका छन ।

गजलका किसिम वा प्रकारः

गजललाई मुख्यतया दुई किसिममा वर्गीकरण गरिएको छ ।

-१) विषयवस्तुको आधारमा

-२) रदिफको आधारमा

-१) विषयवस्तुको आधारमा गजललाई दुई किसिम विभाजन गरिएको छ । ती हुनः

-क) मुसलसल गजलः यसमा गजलका सवै शेरहरू एउटै विषयवस्तुमा आधारित भएर लेखिएका हुन्छन

-ख) गैरमुसलसल गजलः यसमा गजलका शेरहरू फरक-फरक विषयवस्तुमा आधारित भएर लेखिएका हुन्छन ।

-२) रदिफको आधारमा पनि गजललाई दुई भागमा विभाजन गरिएको छ ।

-क) मुरद्दफ गजलः – यसमा रदिफ र काफिया दुवैको प्रयोग भएको हुन्छ ।

-ख) गैरमुरद्दफ गजलः – यसमा रदिफको प्रयोग गरिएको हुदैन ।

-नोटः- उदाहरणहरू तल प्रस्तुत गरिएका छन ।)

गजलका तत्वहरू

गजलका तत्वहरूको निर्धारण गर्ने कुरामा पनि फरक फरक मत रहेका छन । कसैले रदिफ, काफिया , मतला, मकता, बहर -छन्द) आदिलाई वताएका छन भने केहीले गजलका तत्वका रुपमा भाव तथा विषय वस्तु, कल्पना, सङ्गीत, बिम्ब तथा प्रतिकका साथै भाषालाई समेत गजलका तत्वका रुपमा लिएका छन । संरचनाद्वारा कुनै रचनाले गजलको रुप धारण गरे पनि काव्यको लागि आवस्यक मानिने तत्वहरूका अभावमा केनै पनि रचना गजल बन्नै नसक्ने कुरा डा. कृष्ण्हरि बरालले गजलः सिद्धान्त र परम्परामा उल्लेख गरेका छन ।

गजलका तत्वका वोरेमा जे जस्ता कुरा आए पनि शेर, रदिफ, काफिया, मतला, मकता, बहर, तखल्लुस आदि नै मुख्य हुन । भाव, बिम्ब, प्रतिक, अलङ्कार आदिलाई गजलका मुख्य तत्वका रुपमा परिभाषित गर्नु सान्दर्भिक ठहरिदैन । किनभने बिम्ब र प्रतिक भनेका गजलका भाषा र लय भित्रै समायित हुने गर्छन । एउटा सुन्दर सिर्जना भित्र कतै न कतै यी तत्वहरू अटाएकै हुन्छन । तसर्थ गजलका तत्वहरूमा शेर, रदिफ, काफिया, मतला, मकता, तखल्लुस, बहर, भाषा र लयविधानलाई नै मुख्य तत्व मान्नु उपयुक्त देखिन्छ ।

यहा गजलको आधारभूत संरचनाको वारेमा संक्षिप्त रुपमा चर्चा गर्ने प्रयास गरिएको छ । हुन त आजभोलि गजलका निम्न लिखित सिद्धान्तको वारेमा सामान्यरुपमा ज्ञान भैसकेको छ । तै पनि नया तथा सिकारु गजलकारका लागि यी तत्वको वारेमा जानाकारी दिनु आवस्यक ठानेको छु । त्यसैले गजलमा प्रयोग हुने केही तत्वहरूको वारेमा केही चर्चा गरौं ।

शेर

एउटै लय वा छन्द -बहर)मा बाधिएका दुई पङ्िति मिलेर शेरको निर्माण हुन्छ । जसरी एउटा कवितामा श्लोक -कतबलशब) वा अनुच्छेद हुन्छ त्यसैगरी गजलमा शेर हुन्छ । गजलका अनुच्छेद वा श्लोकलाई शेर भनिन्छ । अंग्रेजीमा यसलाई -अयगउभित) वा दुई पङ्तिको श्लोक भनिएको छ ।

अर्थात समग्रमा भन्दा गजल शेरमा अनुवन्धित हुने साहित्यिक रचना हो । शेर अरबी भाषाबाट आएको शव्द हो । यो अरबी भाषाको पुलिङ्गी शब्द हो । यसको शाव्दिक अर्थ ‘केश’ हुन्छ । केशलाई सौन्दर्य वा प्रेमको प्रतिक पनि मानिन्छ । ‘शेर’ दुईओटा हरफ वा लाईनबाट निर्माण भएको हुन्छ । केही उदाहरण हेरौः -

कति दियौ पीडाहरू मैले गन्न वाकी थियो ।

तिमी भने हिडी हाल्यौ केही भन्न वाकी थियो ।। -ललिजन रावल

ढाटी छली आफूलाई कति बाच्न सकिएला ?

हृदयमा पीर बोकी कति हास्न सकिएला ? – मनु ब्राजाकी

उनी पनि सल्लाहमा आए राम्रो हुन्थ्यो ।

माल्सिरी भाखा सागै गाए राम्रो हुन्थ्यो ।। – बूद राना

मिसरा

गजलका प्रत्येक दुई पङ्क्तिलाई मिसरा भनिन्छ । अर्थात दुई मिसरा मिलेर एउटा शेरको निर्माण भएको हुन्छ । शेरको पहिलो पङ्क्तिलाई ‘मिसरा ए उला’ र दोश्रोलाई ‘मिसरा ए सानी’ भनिन्छ । ‘मिसरा ए उला’ र ‘मिसरा ए सानी’को सम्वन्ध एक आपसमा अन्योन्याश्रति हुन्छ । यी एक आपसमा असंवन्धित भएमा असंवन्धता दोश हुने कुरा डा. घनश्याम न्यौपाने ‘परिश्रमी’ले आफनो पछिल्लो कृति गजल मिमांसा र सौन्दर्यमा उल्लेख गरेका छन । ‘मिसरा ए उला’ ले उठाएको जिज्ञासा वा कौतुहलतालाई ‘मिसरा ए सानी’ टुङ्ग्याउने नै गजलको विषेशता हो । कहिलेकही ‘मिसरा ए सानी’ ले उठाएको जिज्ञासा वा कौतुहलतालाई ‘मिसरा ए उला’ ले पनि समाधान गर्न सक्छ । यी दुवै एक आपसका अन्योन्याश्रति पङ्क्तिबाटै शेरको पूर्ण भाव अभिव्यक्त भएको हुन्छ । केही उदाहरण हेरौः -

एक थोपा आसु पनि तर्न गाह्रो भयो । -मिसरा -ए उला)

भङ्गालोमा तरु भन्छु पर्न गाह्रो भयो । -मिसरा ए सानी) -बिजय सुब्बा

खाली छन् है प्रतगिका पाना यता गाउातिर । -मिसरा -ए उला)

चुहेका छन् हिजोजस्तै छाना यता गाउातिर ।। -मिसरा ए सानी) -चंकी श्रेष्ठ

जानी जानी राती पार्यौ नजाऊ यती राती भन्यौ । -मिसरा -ए उला)

कोही छैनन् घरमा आज, हिंड जाऊा माथी भन्यौ । -मिसरा ए सानी) -निश्प्रभ सज्जी

मतला

मतला वा मत्ला भन्नाले गजलको प्रथम शेर हो । यसलाई गजलको शीर मानिन्छ । यो अरबी भाषाको पुलिङ्गी शब्द हो । अरबी भाषामा यसलाई ‘मतलअ’ भनिन्छ । मतलाको शाव्दिक अर्थ ‘उदय हुनु’ वा ‘आरम्भ हुनु’ भन्ने हो । त्यसैले यसलाई गजलको टाउको पनि मानिएको हो । गजलमा ‘मतला’लाई गजलको प्रतिनिधि शेर पनि भनिन्छ । त्यसैले गजलमा मतलालाई महत्वपूर्ण रुपमा हेरिएको हुन्छ । केहीले यसलाई गजलको परिचय शेरको संज्ञा दिएर अपुरो अर्थ लगाउन पनि खोजेका छन तर यो आफैमा पूर्ण शेर हो । गजलका शेरहरू कहिल्यै पनि अपुरा हुनै सक्दैन । सर्धैं पूर्ण हुन्छन । एउटा गजल ‘मतला’बाट सुरु भएर ‘मकता’मा गएर टुगिंन्छ । मतलाका केही उदाहरण हेरौः -

खण्डहरमा परिणत घर भएछ ।

हताहत यहा धेरैको रहर भएछ ।। -ज्ञानुवाकर पौडेल

थाहै नपाई अनायसै, रिसाउछु राजेश्वरी ।

तिम्रै यादले सिरानीलाई भिजाउछु राजेश्वरी ।। -कृशु क्षेत्री

एक पल्ट बााधिहेर जञ्जिर त्यो खोली हेर ।

मुस्काएको नजरले लुम्बिनी त्यो भोलि हेर । – रामगोपाल आशुतोष

काफिया

गजलको मतला र त्यस पछिका हरेक शेरका ‘मिसरा ए सानी’मा आउने शब्द वा -स्वर) शब्द समूह नै नै काफिया हुन । काफिया अरबी भाषाको पुलिङ्गी शब्द हो । यसको अर्थ ‘बावम्बार आउने’ भन्ने हुन्छ । त्यसरी काफियामा भएका शव्दहरू भने परिवर्तन गर्न सकिए पनि स्वरहरू भने अपरिवर्तित हुन्छन । काफियालाई गजलको मुख्य तत्वको रुपमा लिइन्छ । काफियाको अभावमा गजलको परिकल्पना समेत गर्न सकिदैन । त्यसैले यसलाई गजलको मुटु मानिएको हो । गजल सिर्जनामा गजलकारले यसको प्रयोगमा धेरै ध्यान पुर्‍याउन जरुरी छ । अन्यथा गजल भनेर सिर्जना गरिएको रचना गजल नभएर पजल पनि हुन जान्छ ।

प्राथमिक कालका गजलहरूमा त्यो कमजारी देखिएको ललिजन रावलले प्रतिनिधि नेपाली गजलहरू भाग- ५ मा उल्लेख गरेका छन । ती गजलहरू सारमा मात्र नभएर रुपगत हिसावले पनि अति नै कमजोर भएको पनि उनको दावी छ । त्यसो भनेर आजभोलिका गजलहरूमा त्यो दोश छदै छैन भन्ने तर्फ भने उनको आसय होइन र लिनु पनि हुादैन । आजभोली गजलमा पनि त्यो दोश प्रसस्त मात्रमा देख्न सकिन्छ । गजलका नाममा फजलको सिर्जना भैरहेका छन । ती सवै कुरा काफियाको मर्मलाई नवुझ्दा भएका हुन । काफियाका केही उदाहरण हेरौः -

पाखा र पखेरा नाचेको मान्छे म म ।

सिन्की र ढिंडोमा बाचेको मान्छे म ।। -गोर्खे साइलो

आयौ र बास माग्दै छाती चरेर भाग्यौ ।

माया दिएर राखे गाली गरेर भाग्यौ ।। -घनेन्द्र ओझा

आश्वासनका मीठा कुरा सुनिदैछन् अझै पनि

हृदयका आवाजहरू, थुनिदैछन् अझै पनि ।। -खगेन्द्र गिरी ‘कोपिला’

पल- पल आखाबाट झरेको छु आज ।

थाहा छैन आफैलाई मरेको छु आज ।। -पुष्प अधिकारी ‘अञ्जली’

काफियालाई पूर्ण, आंशिक र एकाक्षरी गरेर मुख्यतया तीन भागमा विभाजन गरिए पनि पछिल्लो समयमा आएर पूर्ण, आंशिक, मिलित र एकाक्षरी गरी चार भागमा विभाजन गरिएको पनि पाइन्छ । धेरैले भने पूर्ण काफियालाई वढावा दिएका छन । काफियाको यो प्रयोगलाई मात्र दोश रहित मानेका छन । तर गजलमा आंशिक, मिलित र एकाक्षरी काफियाले पनि उतिकै मान्यता पाएका छन । पूर्ण, आंशिक, मिलित वा एकाक्षरी काफिया जे हुन गजलकारले गजल सिर्जनामा काफियाको स्वरलाई भने चिन्न सक्नु पर्छ ।

-क) पूर्ण काफियाः पूर्ण शब्दको प्रयोग भएका अर्थात स्वर र व्यञ्जनका आधारमा श्रुतिसमान शब्दलाई पूर्ण काफिया हुन । जस्तै गर्न, तर्न, मर्न, र्झन, भर्न, छर्न । त्यस्तै पिएकी, जिएकी, लिएकी, सिएकी आदि । पराई, तराई, मराई आदि । 

पूर्ण काफिया प्रयोग भएका केही शेरहरू हेरौंः -

घरको छत् ‘नि तराई हुन्छ तिम्रो सहरमा ।

छिमेकी ‘नि पराई हुन्छ तिम्रो सहरमा ।। -प्रकाश आङदम्बे

घातीसाग मनको बह फुकाउनु हुन्न सानु ।

बिनाकसुर उचो शीर झुकाउनु हुन्न सानु ।। -प्रकट पगेनी ‘शिव’

जसै गजल लेख्न वसे बहर बोकी आयौ तिमी ।

अनायसै सम्झनाका लहर बोकी आयौ तिमी ।। -अञ्जु अञ्जली

आंशिक काफियाः पूर्ण रुपमा नभै त्यस शब्दमा केही वर्ण मात्रै काफियाको रुपमा प्रयोग भएका हुन्छन । जस्तै कहानी, सिरानी, निशानी, दिवानी, जिन्दगानी, रानी आदि । आंशिक काफिया प्रयोग भएका केही शेरहरू हेरौं -

म जसलाई भन्ने गर्छु सिकारी हो त्यो ।

तिमी उसैलाई भन्छौ पुजारी हो त्यो । डा. घनश्याम न्यौपाने ‘परिश्रमी’

नबोल बोल सुस्तरी लुकाइ बैास षोडसी ।

नखोल खोल अङ्गका उमङ्ग रङ्ग घसी ।। -नवराज लम्साल

तिमी साथ भए पछि भगवान पनि चाहिदैन ।

मेरो रात जग्मगाऊ, विहान पनि चाहिदैन ।। -सुरेश वाग्ले

तिमी हास्नलाई मलाई रुवायौ ।

बडो सञ्च मान्दै चिमोठी दुखायौ ।। -रमेश ‘शुभेच्छु’

मिलित काफियाः

यसमा स्वर र व्यञ्जनको ध्वनी समान भएका पद वा बाक्यको काफियाका रुपमा प्रयोग भएका हुन्छन । जस्तै गर्छ यो, भयो, गयो, छन त, भन त आदि । मिलित काफिया प्रयोग भएका केही शेरहरू हेरौं -

घामको लाली घोलेर रातो छ त नि छन त ।

रातमा छाया परेर हो कि अधेरो जगत ।। -बूद राना

एकाक्षरी काफियाः

शब्दको अन्त्यमा एउटा अक्षर मात्र काफियाका रुपमा प्रयोग भएका हुन्छन । जस्तै यो, त्यो, को हो भो आदि । एकाक्षरी काफियामा निर्मित गललको शेरको उदाहरण तल प्रस्तुत गरिएको छ ।

छुट्टाछुट्टै बल्न खोज्दा प्रकाश टुक्रिन्छ दियाहरूको ।

टुक्रिएरै बल्न खोज्दा सधैंभरि हार होला जिन्दगीको ।। -ललिजन रावल

रदिफ

मतलाको दुवै पङ्क्तिका ‘मिसरा ए उला’ र ‘मिसरा ए सानी’ को अन्त्यमा दोहोरिएर आउने शव्द वा शव्द समूह नै रदिफ हुन । रदिफ अरबी भाषाको स्त्रीलिङ्गी शब्द हो । यसको अर्थ ‘पछिपछि आउने’ भन्ने लाग्छ । रदिफ काफियाको पछि प्रयोग हुने हुनाले यो ‘पछिपछि’ आउने अर्थ सान्दर्भिक नै देखिन्छ । कापियालाई ‘पुर्वानुप्रास’ र रदिफलाई ‘अन्त्यानुप्रास’ पनि भन्न सकिन्छ भन्ने पनि छन । यो मतलाका दुवै शेरमा र वााकी मिसराका सवै दोश्रो पङ्ति, ‘मिसरा ए सानी’मा आउछ ।

प्रयोगको आधारमा गजललाई ‘मुरद्दफ’ र ‘गैरमुरद्दफ’ गरी दुई भागमा बााडिएको पाइन्छ । मुद्दरफ भन्नाले रदिफ प्रयोग गरिएको र गैरमुद्दरफ भन्नाले रदिफ प्रयोग नभएको गजल भन्ने अर्थ जनाउाछ । हुन त रदिफ विना पनि गजलको सिर्जना गर्न सकिन्छ । विना रदिफ लेखिएका गजलहरू पनि नेपाली गजलमा प्रशस्तै भेटिन्छन । केहीले यसलाई अनिवार्य तत्वको रुपमा नलिइ ऐक्षिक तत्वका रुपमा पनि उल्लेख गेरेका छन । रदिफ शब्दले ‘घोडसवारको पछि वस्ने मानिस’ भन्ने अर्थ जनाउछ । घोडा चलाउन पछाडिको मानिसको आवस्यक्ता पर्दैन । अर्थात उसको अभावमा पनि घोडा चल्न सक्छ भन्ने मान्यतालाई लिएरै रदिफको प्रयोगलाई ऐक्षिक मानेका हुन सक्छन । तर यस्को प्रयोगले गजललाई झनै सुन्दर वनाउछ । अझ यसरी पनि भनौ न घोडासवार पछि अर्को मानिस पनि छ भने संभावित खतराबाट जोगाउाछ । लड्न दिदैन । त्यसैले यसको प्रयोगलाई महत्व दिइएको हो । केहीले यसलाई अनिवार्य तत्वको रुपमा पनि लिने गरेका छन । रदिफ प्रयोग भएका र रदिफप्रयोग नभएका केही शेरहरू हेरौः -

मुरद्दफ गजलका शेरहरू उदाहरण

खालि आसु बगाउनु- तिम्रो भाग्य हैन ।

एकान्तमा रमाउनु- तिम्रो भाग्य हैन ।। – रासा

जति जल्यौ अव नजल साथी ।

क्षणिक झिल्का भै नवल साथी ।। -केशु बिरही

नबोले नि झिम्झिम् गर्ने परेलीकी बातै मजाको ।

तिमी हुादा पो त हुन्छ पूणिर्माको रातै मजाको ।। ‘विवश’ बलिभद्र कोइराला

‘गैरमुरद्दफ’ गजलका शेरहरू उदाहरणः

अझै पनि यो मुटुमा तिम्रै माया साचिरा’छु ।

तिमी आउने दिन गन्दै औलाहरू भाचिरा’छु ।। -सुन्दर कुरुप

तिम्रो भव्य दरवारमा व्यर्थै पीर पोखिएछ ।

न्याय गर्न तिमीबाट ब्वाासोलाई तोकिएछ । – श्रेष्ठ पि्रया ‘पथ्थर’

फूलमा हैन हैन म कतै झारमा छु ।

यस्तै छ जिन्दगी सधै हतारमा छु । -सुरेश वाग्ले

रदिफलाई मूख्यतया ‘स्वतन्त्र’ र ‘मिश्रति’ गरि दुई भागमा विभाजन गरिएको छ ।

-क) स्वतन्त्र रदिफः गजलका शेरमा स्वतन्त्र एकाइको रुपमा दोहोरिएर आउने शव्द नै स्वतन्त्र रदिफ हुन । जुन काफियाको पछि विना परिवर्तन आउने गर्छन ।

-ख) मिश्रति रदिफः काफियाको पछि वा काफिया संगै एकाकार भएर आउने रदिफ नै मिश्रति रदिफ हुन ।

त्यस्तै देवी नेपाल, सुरेश सुवेदी र घनेन्द्र ओझा -लेखक त्रय)द्वारा लिखित गजल कसरी लेख्ने ? भन्ने कृतिमा रदिफलाई पदमूलक, पदावली मूलक र वाक्यात्मक गरी तीन भागमा विभाजन गरिएको पाइन्छ । सोही कृतिबाट केही उदाहरण पनि लिऔ ः

-क) पदमूलक रदिफः काफिया पछि एउटा पद मात्र रदिफको रुपमा आएको हुन्छ ।

ब्रमा खुड्किलो चढ्छ जो चढ्न द्यौ ।।

बढ्छ राको अझै युद्धको बढ्न द्यौ ।। -बलराम दाहाल

तिमी फूल गुरास भन्छ्यौ म खसेको पात परे ।

बाहिरै देऊ पिउने पानी म झरेको जात परे ।। -’विवश’ बलिभद्र कोइराला

पदावलीमूलक रदिफः

दुई वा दुई भन्दा वढी शब्द काफियाको रुपमा प्रयोग भएका हुन्छन ।

दुःखमा नै जिएकी छ मेरी धरा ।

आसु झारी पिएकी छ मेरी धरा ।। -सुसैन खाा

झरी पर्दा तिमी एक्ली थियौ ।

जून झर्दा तिमी एक्ली थियौ ।। -रासा

मलाई चरी बात लगायौ तिमीले ।

हजारौ थरी बात लगायौ तिमीले ।। -सुरेश सुबेदी

बाक्यात्मक रदिफः

एउटा पुरै वाक्य नै रदिफको रुपमा प्रयो भएका हुन्छन ।

जुन मोडमा बिदा लियौ, म छु आज सम्म त्यही पि्रया ।

अ, हिजो तिमी पनि त्यै थियौ, म छु आज सम्म त्यही पि्रया ।। -शारदा सजल

कमै मिल्ने प्यारजस्ती, मायाको के कुरा गरौ ।

बहुमूल्य हारजस्ती, मायाको के कुरा गरौ ।। -रुपक बनबासी

मकता

अरबी भाषाको ‘मक्तूअ’बाट विकसित हुदै ‘मकता’ वा ‘मक्ता’ भएको हो । गजलको अन्तिम शेरलाई मकता भनिन्छ । यसलाई गजलको टुङ्ग्याउनी पनि भनिन्छ । केहीले ‘तखल्लुस’ प्रयोग भएको छ भने मात्र मकता हुने नत्र मिसरा नै मान्नु पर्ने मत पनि अघि सारेका छन । तर मतलालाई गजलको आरम्भ वा थालनी मानिसके पछि अव मकतालाई गजलको अन्त्य भाग मान्नु उपयुक्त देखिन्छ । चाहे त्यहा तखल्लुस प्रयोग गरिएको होस् या नहोस । किन भने तखल्लुसलाई अनिवार्य तत्व मानिएको छैन । तखल्लुस राख्ने वा नराख्ने त्यो लेखकमै भर पर्ने कुरो हो । तखल्लुस प्रयोग नभएको शेरलाई मकता नमाने मिसरा मात्रै मान्ने हो भने त्यो गजलको अन्त्य कहिल्यै हुने ? के तखल्लुस प्रयोग नभएको गजलको अन्त्य नै हुादैन त ? तसर्थ विना संकोच गजलको अन्तिम शेरलाई मकता भन्नु नै उपयुक्त हुन जान्छ । 

मकताका केही शेरहरू हेरौः -

नजातले रोक्यो उसलाई नस्वार्थले रोक्छ ।

प्रगतिबादी वोल्न ऊ भक्भकाएर आउने छ ।। – सिवाकोटी पुरानाघरे

स्वभीमान जिन्दावाद नारा जिन्दगीको ।

बितेको रात हु मेरो कहानी के सुनाउा ।। -गोपाल अश्क

दिनमा तर्किएर हिड्नुको मजा ।

भेट्न आउाछु भनेको राति रहेछ ।। -वियोगी बुढाथोकी

तखल्लुस

‘तखल्लुस’ अरबी भाषाको पुलिङ्गी शब्द हो । गजल वा सायरीमा लेखकले आफ्नो नाम वा उप नाम राख्ने चलन रहेको छ । लेखकको त्यही नाम वा उप नामको रुपमा प्रयोग भएर आउने शब्दलाई ‘तखल्लुस’ भनिन्छ । हुन त यसलाई अनिवार्य तत्वका रुपमा भने लिइएको पाइदैन । यसलाई ऐक्षिक तत्वको रुपमा हेरिएको छ । यस्ले गजललाई सुन्दर वनाउछ । अझ अर्थपूर्ण वनाउछ । सुन्दर वा अर्थपूर्ण वनाउने हुनाले यस्को प्रयोगलाई पनि अर्थपूर्ण रुपमा लिनु जरुरी देखिन्छ । तर असान्दर्भिक रुपमा गरिएको तखल्लुसको प्रयोगको भने कुनै अर्थ रहदैन । सही तखल्लुसको प्रयोगले मात्र गजलकारको परिपक्कताको वोध गराउछ । 

तखल्लुस प्रयोग भएका केही शेरहरू हेरौं ।

सायद कुनै पविर्तन हुदैछ ।

‘विभोर’ बिनाकारण क्रुद्ध हुदैन ।। -विभोर बराल

छर्नेहरू छरिर’छन जनताका नाम ।

‘विजय’लाई अक्षर समेत छर्न गाह्रो भयो । -विजय सुब्बा

साथीहरू घर घरै न्यानो गरी सुते होलान् ।

आफू भने ‘मनु’जीको पछि पछि लाग्दो रहेछु ।। -मनु ब्राजाकी

कहा पुग्थे ल ‘गोर्खे’का सवाल,

घरैहुल्ने भएपो माधुरीको ।। -गोर्खे साइालो

बहर

नेपाली गजलमा प्रयोग हुने शास्त्रीय लयलाई नै बहर भनिन्छ । संस्कृत काव्य परम्परामा ‘छन्द’ भने झैं फारसी गजल परम्परामा ‘बहर’ भनिन्छ । यसले गजलको लयअनुसानलाई निर्धारण गरेको हुन्छ ।

उर्दु तथा फारसीमा थुप्रै बहरहरू छन । पचास जति बहरहरू र त्यसमा पनि भेद तथा उपभेद भएको कुरा विभिन्न समाचोलकहरूले उल्लेख गरेका भए पनि गजलकार गोर्खे साइालोले पल्ब साहित्यिक पत्रिका – गजल विशेषाङ्कमा -भाग – १३ मा) नेपाली बहरका ११, मात्रिक बहरका ४ र शास्त्रीय बहरका १९९ गरी जम्म २१४ ओटा बहरको वारेमा परिचय सहित उल्लेख गरेका छन ।

तर नेपाली गजलमा ती सवै बहरहरूको प्रयोग हुन सकेको देखिदैन । नेपाली गजलमा सिमित बहरहरूको मात्र प्रयोग भएको पाइन्छ । हुन त बहरमा गजल लेख्नेको संख्या नै त्यति वढी नभए पनि । अर्थात मुक्त बहर -छन्द)मा लेख्नेको तुलनामा यस्ता मानिसहरूको संख्या न्युन रहेपनि पछिल्लो समयमा आएर यस्तो संख्या बढ्दो छ । शास्त्रीय बहर तर्फको आकर्षण दिनानुदिन वढ्दो देखिन्छ । फुटकर रुपमा मात्र नभएर पछिल्ललो समयमा आएर शास्त्रीय बहरमा मात्र लेखिएका गजलहरूको सङ्ग्रह पनि प्रकाशित भैरहेका छन र हुने क्रममा छन । यो क्रम वढ्दो छ ।

केही पिङ्गला छन्दहरू शास्त्रीय बहर संग मिल्न जान्छन । त्यसैले पनि पिङ्गला छन्दको राम्रो ज्ञान भएकालाई शास्त्रीय बहरमा गजल सिर्जना गर्न सहयोग मिलेको देखिन्छ । पछिल्लो समयमा आएर त्यस्ता बहरका साथसाथै अन्य स्व निर्मित बहरमा गजल लेख्नेको संख्या पनि कम छैन ।

रुक्नहरूको संयोजनबाट बहरहरूको निर्माण गरिन्छ । रुक्न भनेका बहरका गण हुन । रुक्नहरूको समूहलाई अर्कान भनिन्छ । हुन त पिङ्गला छन्दमा -यमाताराजभानसलगा) आठ गण भए झैा इस्लामिक आठ रुक्नहरूको पनि चर्चा गरिएको पाइन्छ । तर उर्दू तथा फारसीमा प्रयोग हुने रुक्न त्यति मात्र होइनन । उर्दू तथा फारसीमा रुक्नहरू यति नै छन भनेर किटानी गरिएको पनि पाइदैन ।

गजलका बहरहरूलाई मूलरुपमा मुफरद -मूल) मुरक्कब -मिश्रति) तथा मुजाहिफ -परिबर्तित) गरि तीन भागमा विभाजन गरिएको छ । मुफरद बहर एउटै रुक्नको दुई, तीन र चार आवृत्तिबाट बन्छ भने मुरक्कब बहर दुई वा दुई भन्दा बढी फरक फरक रुक्नको मेलबाट बन्दछ र मुजहिफ बहर भने टुक्रिएका रुक्नको मेलबाट बन्छ ।

न्ोटः काब्य विधामा संस्कृत छन्दका गणमा क्ष् -लघु) र क -गुरु) भए झैा गजलका बहरमा भने रुक्नका लघुलाई १ र गुरुलाई २ ले जनाइन्छ ।

यहाा बहरको वारेमा सङ्क्षिप्त जानाकारी मात्र दिन खोजिएको हो । बहरको वारेमा पूर्ण जानाकारी भने नेपाली गजलमा शास्त्रीय बहरकोे आवस्यक्ता र सान्दर्भिकता नामको लेखमा उल्लेख गरिएको छ ।

निस्कर्षः

गजल मूलतः शास्त्रीय विधा हो । थोरै शव्दले पनि धेरै अर्थ दिन सक्नु नै यस विधाको विशेषता हो । यो सर्वमान्य सत्य पनि हो । गजल सरल भएर पनि सशक्त छ । कोमल तथा हार्दिक भएकै कारणले आज यो विधा नेपाली माटोमा सवैको पि्रय भएको छ । पुराना तथा नयाा सवै स्रष्टाहरूको यो विधा तर्फ अधिक आकर्षण रहेको पाइन्छ ।

नेपाली गजलले छोटो समयमै लोकपि्रयता कमाएको छ । यो लोकपि्रयतालाई वचाइराख्नु नितान्त जरुरी छ । यस तर्फ तमाम गजलप्रेमीले सोच्नु पर्ने वेला आएको छ । गजलमा परिस्कारको आवस्यक्ता महसुस हुन थालेको छ र यही आवस्यक्तालाई मध्यनजर राख्दै पछिल्लो समयमा गजलमा परिस्कार आन्दोलनको कार्य पनि सुरु भएको छ । परिस्कार गरेर गजललाई शसक्त एवम् मर्यादित पार्ने काम आफैमा स्वागत योग्य छ । त्यस्तै केही मानिसहरू गजलमा नयाा प्रयोग भित्र्याउन पनि लागिपरेका छन । नविनतम प्रयोगले गजललाई सुन्दर तथा व्यापक वनाउछ । तर प्रयोगको नाममा गजललाई यसको मर्मबार्ट अलग्याउने । सरलताबाट क्लिष्टता तर्फ डोहोर्याउने काम भने हुनु हुादैन । अर्थात यसले गजललाई मजवुत नभएर अझ कमजोर वनाउछ भन्ने कुरालाई सवैले वुझ्नु र वुझाउनु आवस्यक छ ।

सन्दर्भ सामाग्रीहरूः

(१) बराल, कृष्णहरि – (२०६४) गजल सिद्धान्तर परम्परा ÷ साझा प्रकाशन

(२) रावल, ललिजन – (२०६५) प्रतिनिधि नेपाली गजलहरू ÷ विवेक सिर्जशील प्रकाशन समूह

(३) परिश्रमी, घनश्याम न्यौपाने (२०६४) गजल ः सौन्दर्य र मिमांसा ÷ वुटवल सनसाइन आवासीय मावि

(४) बिरही, केशु – (२०६३) दन्किएको आगो (गजल सङ्ग्रह) ÷ नेपाल गजल प्रतिष्ठान

(५) विवश, वलिभद्र कोइराला – (२०६७) काँचको मुटु ÷ पूर्वाञ्चल गजल मञ्च

६) बिरही, केशु – (२०६४) नेपाली गजल र यसमा प्रयोग भएका केही बहरहरू ÷पल्लव गजल विशेषाङ्क

(७) साँइलो, गोर्खे (२०६४) हुसैन खाँको डायरीभित्र लहरिदा ÷ पल्लव गजल विशेषाङ्क

(८) पन्थी, देबी (२०५९) गजल सिद्धान्त र समालोचना विविध वाङ्मय प्रतिष्ठान

(९) नेपाल, देवी ÷ सुवेदी, सुरेश ÷ ओझा, घनेन्द्र – (२०६६) गजल कसरी लेख्ने ?

ऐरावती प्रकाशन

(१०) अर्चना, सप्रेम (२०६६) सपना कहा छुन सक्छु र ! (गजल सङ्ग्रह) तन्नेरी डट कम

(११) वराल, विभोर (२०६६) उड्दै गए सपनाहरू (गजल सङ्ग्रह) तन्नेरी डट कम

- मगलबार, 28 मङ्गसीर, 2067

Guest Story , अतिथि लेखहरु

चिसापानी एक, वर्ण अनेक (चिसापानी गा.वि.स. रामेछाप)

चिसापानी एक, वर्ण अनेक

रामेछाप जिल्लाको सदरमुकाम मन्थलीदेखि लगभग ४ किलोमिटर पश्चिमोत्तर दिशामा अवस्थित चिसापानी गाउ“ विकास समितिको पूर्वमा मन्थली र कठजोर (तामाकोशी नदी), उत्तरमा गेलु र चनखु (महादेव र बफर खोला), पश्चिममा पुरानागाउँ र दक्षिणमा भटौली गाविस (कर्कले खोला) स“ग जोडिएको छ । चिसापानी गाविसले रामेछाप जिल्लाका ५५ गाविसमध्येको १३६५.१७ हेक्टर क्षेत्रफल ओगटेको छ ।

चिसापानी गाविसलाई प्रकृतिले त सि“गारेको छ नै, त्यसमा झन् स्थानीय जात–जाति, भाषा–भाषी, रहनसहन र सांस्कृतिक परम्पराको विविधताले गर्दा जिल्लाका अरू गा.वि.स.भन्दा छुट्टै परिचय बनाएको पाइन्छ । यो गाविसमा निम्नानुसार जनजातिका मानिसहरूको बसोबास पाइन्छ ।
यो गाविसका विभिन्न जात–जाति, भाषा–भाषी, रहनसहन र संस्कृति हेर्दा लोभलाग्दो पाइन्छ । यस गाविसमा निम्नानुसार जातजातिका मानिसहरूको बसोबास रहेको छः
१. ब्राहृमण २.  क्षेत्री  ३. नेवार  ४. मगर  ५. माझी  ६. सार्की  ७. सन्यासी  ८. कामी  ९. दमाई  १०. घर्ती÷पहरी   ११. बादी आदि । यी जातजातिहरूको कतिपय फरक स्थानीय परम्परा र संस्कृति रहेको देखिन्छ । यसलाई सम्पूर्णतामा उतार्ने प्रयास गरिएको छः

१. ब्राéण
यो जाति वैदिक परम्परामा आधारित र तागाधारीको रूपमा रहेको पाइन्छ । यिनीहरूलाई स्थानीय भाषामा बाहुन भनेर चिनिन्छ । यिनीहरू सम्पूर्णलाई जनाउँदा ब्राहृमण भनिए पनि विभिन्न थरमा रहेका पाइन्छन् । ढुङ्केल, घिमिरे, सुवेदी, दाहाल, पाठक, त्रिपाठी, सिलवाल, कँडेल, (कुमाई) आदि थरमा विभाजित ब्राहृमणहरू विभिन्न वडामा छरिएर रहेका भए पनि वडा नं. २ मा ढुङ्केलको बाहुल्यता पाइन्छ भने वडा नं. ७ मा घिमिरेको । यिनीहरूको परम्पराअनुसार चौको काटेको चुल्हामा रहेर धोती फेरेर खाना खाने, कर्म नचलाएका छोराछोरीले पकाएको नखाने, बासी नखाने आदि रहेको भए पनि धोती फेर्ने चलन युवापुस्ताले क्रमशः कम गर्दै लगेको पाइन्छ । छोरी चेलीलाई पहिलोपटक रजस्वला हुँदा एघार दिनसम्म दाजुभाइ, बाबु, काकाले अनुहार हेर्नु हुँदैन भन्ने परम्परा यिनीहरूमा अद्यावधिक पाइन्छ ।

यस्तो समयमा आफ्ना चेलीबेटीलाई नजिकैको पायक पर्ने पानी चल्ने जातिको घरमा लगेर राख्ने चलन छ । एघार दिनको नुहाइधुवाइपछि उनीहरूलाई घरमा आउन अनुमति दिइन्छ । ब्राहृमण जातिमा रजस्वला नभएकी छोरी विवाह गरिदिने पुरानो चलन भए पनि शैक्षिक विकास अर्थात् गाउँको विद्यालयमा पढ्न पठाउन थालेका कारण हाल उमेर पुगेपछि नै विवाह हुने प्रचलन छ । यहाँ ढुङ्केल, घिमिरे, दाहाल, पण्डित कर्मकाण्डमा पनि पोख्त छन् । उनीहरू छिमेकी गाविस पुरानोगाउँ, चनखु, गेलु आदि ठाउँमा आफ्नो पेशामाध्यमले बाँधिन सफल भए तापनि युवापुस्तामा यो पेशाप्रति झुकाव पाइन्न । यसको मूल कारण आधुनिक शिक्षाको प्रभाव हो ।

(क) न्वारन÷पास्नी
सामान्यतः यहाँका मानिसहरू परम्परामा आधारित रही एघार दिनमा नवजात शिशुको न्वारन अर्को गोत्रको कर्मकाण्डी बाहुनद्वारा गराउँछन् । तर, समाजमा देवकार्य, पितृकार्य आदि रोकिएको छ भने सात दिनमा वा अत्यन्त आवश्यक परेमा तीन दिनमा पनि अप्ठ्यारो फुकाउने चलन छ । तापनि, यो आंशिकरूपमा मात्र प्रयोगमा ल्याइन्छ । अन्यथा, परम्पराअनुसार चलाइन्छ । न्वारन जति दिनमा गरे पनि सुत्केरीलाई २१ दिन पानी बार्न लगाइन्छ र २२ दिनमा पानी फुकाइन्छ । यो परम्परामा आधारित चलन हो । न्वारन नगरिएको बालकलाई घाममा तेल लगाई आमालाई ज्वानो, मासु, घ्यूलगायतका तागतिला खाद्यवस्तु दिने पुरानो चलन पाइन्छ । तर, हाल यसलाई पूर्णता दिन सकेको देखिँदैन । सुत्केरी भएको समयमा नाल बेडाउँदा बाँसको कप्टेरो वा हँसिया आदिले काट्ने चलन भए पनि हाल सुत्केरी–सामग्रीको प्रयोग गरिन थालेको छ । सुत्केरीलाई अगेनाको छेउमा राख्ने चलन भए पनि हिजोआज सुत्केरी राखेको ठाउँमा आगो बाल्ने चलन छ ।
पास्नीलाई अन्नप्रासन भनिन्छ । पास्नी गर्दा छोरीको ५ वा ७ महिनामा गरिन्छ भने छोराको ६ वा ८ महिनामा गरिन्छ । यो परम्परादेखि चलिअएको भए तापनि ऐच्छिक रूपमा स्वीकारिएको छ । यो कार्यमा कर्मकाण्डी बाहुनद्वारा होम, जप पनि गराइन्छ ।


(ख) व्रतबन्ध (कर्म चलाउने)
पुरानो चलनअनुसार ८ वर्षमा व्रतबन्ध गरेर जनै लगाउने बाहुनका छोराहरू अहिले यो नियमलाई आंशिकरूपमा मान्छन् । व्रतबन्ध प्रायः श्रीपञ्चमी पारेर गर्ने चलन भए तापनि अहिले आर्थिक कठिनाइको मारमा परेर सामूहिकरूपमा ओल्लो÷पल्लो घर वा दाजुभाइको एकै स्थानमा व्रतबन्ध गर्ने चलन छ । व्रतबन्धमा आफ्ना गुरु, पण्डित वा बाबुबाट गायत्री मन्त्र सुन्ने चलन हालसम्म कायम छ । व्रतबन्ध गरेपछि बिहान गायत्री अर्थात् सन्जे जप्नुअगाडि नुहाइधुवाइ गर्ने पुरानो चलन भए तापनि युवापुस्ताले यस परम्परालाई पूर्णरूपमा निरन्तरता दिन सकेको पाइन्न ।

(ग) विवाह
सामान्य परम्पराअनुसार छोरोको उमेर १५–१६ वर्ष पुगेपछि र छारीको उमेर १२–१३ वर्ष पुगेपछि विवाह गर्ने चलन भए तापनि शिक्षा र सामाजिक चेतनाको विकासले गर्दा हाल छोराको विवाह २५–३० वर्षमा र छोरीको विवाह २०–२२ वर्षमा गर्ने गरेको पाइन्छ भने ३५–४० वर्षसम्ममा विवाह गर्नेको संख्या पनि केही मात्रामा पाउन सकिन्छ । आजीवन विवाहबन्धनमा बाँधिन नचाहनेको संख्या पनि न्यून मात्रामा पाइन्छ । साटासाट परम्पराको विवाह अहिले छोरीको संख्या बढेका कारण बाहुनको सतमा बसेका अर्को थरको बाहुनलाई दिने परम्परा कायमै छ । अन्य जातिसँग विवाह टोकरपुर, सिन्धुपाल्चोकतिर हुने गरेको भए तापनि अहिले स्थानीय बाहुनसँग नै लिने दिने चलेको छ ।

वरियाती विवाहमा पुरानो चलनअनुसार श्लोक हाल्ने, खाँडो जगाउने, डोली बोक्ने, कल्सौली बोक्ने र रात राख्ने परम्परा भए तापनि अहिले थोरै मानिस र पञ्चैबाजाबिना नै बेहुलीको घरमा जाने र दिउँसो विवाह गर्ने, मन्दिरमा सिन्दुर हाल्न लगाई घर पठाइदिने चलन बढेको पाइन्छ । विवाहमा केटा–केटीका अभिभावकको बोलवाला हुन्छ । परम्परागत चलनअनुसार विवाहमा जन्त आएका मानिसलाई बेहुलीभत्तेर बेलुका र जन्ते–बाख्रो बिहान खुवाउने चलन भए पनि हाल दिउँसोको विवाहमा पुलाउ, दही, च्युरालगायतका हल्का खानाको व्यवस्था गर्ने चलन भित्रिएको पाइन्छ ।
विवाहमा सकेको दाइजो दिने चलन परम्परादेखि हालसम्म कायमै रहेको छ । तर, यो प्रथाको आंशिकरूपमा विरोधको आवाज उठेको पाइन्छ ।

विवाहपश्चात् घरायसी व्यवहारमा रम्ने चलन रहे तापनि ब्राहृमण युवा जागिरका लागि नेपालका प्रशासनिक, सैनिक र प्रहरीमा समेत रहेका पाइन्छन् । यस गाविसका युवा शिक्षण पेशामा अधिक पाइन्छन् । विवाह भएका छोरालाई घरबार सुम्पिएर बूढा ब्राहृमण केही पर गएर आश्रम बनाई बस्ने पुरानो चलन रहेकोमा हाल यो परम्परा लोप भएको पाइन्छ । आश्रम बनाई, घरपरिवार त्यागी जोगी बेनेको समयमा कसैले आÇनी पत्नी पनि साथमा लगेर सन्तान जन्मिएको खण्डमा त्यस्ता सन्तानको जात “सन्यासी” कायम गर्ने गरेको पाइन्छ ।

(घ) मृत्यु संस्कार
यस गाविसका ब्राहृमण परिवारमा कर्म चलेको र कर्म नचलेको मानिसको मृत्युमा फरक–फरक संस्कार पाइन्छ । कर्म नचलेको बालकको मृत्यु भएमा जुठो ३ दिन वा स्थानीय नियमअनुसार बार्छन् । अनि, घरमा रुद्री गरेर चोखिने चलन छ । तर, कर्म चलेको मानिसको त्यसरी नचलाई १२ दिनसम्म जुठो बारेर एक वर्षपश्चात् चोखिने परम्परा छ । मृतकका छोरा र श्रीमतीले प्रत्येक महिना मासिक श्राद्ध गरेर वर्षदिनमा चोखिने परम्परादेखि चलिआएको चलन कायमै छ ।
काजक्रिया बस्दा काँचो धागोले छेकेर एउटा ढिकुर
(ओडारजस्तो) बनाइन्छ । अनि त्यसमा मृतकका छोरालाई क्रियापुत्री राखिन्छ । छोरा नभए अन्य व्यक्ति खोजी उसलाई क्रियापुत्री राखिन्छ । मृतककी श्रीमती भए छुट्टै राखिन्छ । क्रियापुत्रीलाई नजिकको पँधेरामा लगेर मृतकको नाममा ढिकुरो उठाउन लगाई दैनिक कर्मकाण्डद्वारा पूजा गर्न लगाइन्छ र एक छाक भात, घ्यू, मरिच, अदुवासहित खान दिइन्छ । तर, नुन खाने चलन छैन । तथापि, प्राकृतिक नुनको प्रयोगमा बन्देज मानिँदैन । १० दिनमा ढिकुरो फुटाइन्छ र ११ औ“ दिनको दिन आÇनो गच्छेअनुसार शøयादान गरिन्छ । यो दान कर्मकाण्डी पुरोहित बाहुनले लिने चलन परम्परादेखि रहेको छ । तर, त्यस दिन ब्राहृमणले यो एघारौ“को दान अस्वीकार गर्ने गरेको पाइए पनि चलन अद्यावधि कायमै छ ।

१२ औ“ दिन गाउँघर, छरछिमेकका सम्पूर्ण दाजुभाइ आई कार्यसिद्धि गराई क्रियापुत्रीलाई कपडा दिने चलन छ । जुठो परेका मानिसले आÇना माता–पिता, श्रीमान्को नाममा एक वर्षसम्म सेतो लुगा पहिरिने चलन छ । तापनि, यसलाई हाल स्वेच्छिक बनाएर समाजमा लिइएको पाइन्छ ।

२. क्षेत्री,खत्री
यो जातिका मानिसहरू गाउँ विकास समितिको १, २, ३, ४, ७ आदि वडामा छरिएर रहेका पाइन्छन् । परापूर्वकालदेखि ‘बहादुर’ कहलिँदै आएका क्षेत्रीहरू नेपालको शाही सेना तथा प्रहरी सेवामा सेवारत पाइन्छन् । ब्राहृमणले आफूभन्दा तल्लो भनिने जातकी महिलालाई स्वास्नी तुल्याई जन्मेका सन्तानलाई गाउँको चलनअनुसार खत्री,जैसी भनिन्छ ।

(क) न्वारन
सुत्केरी हुँदा बाहिर ढिकेटो, पाली गोठमा राख्ने पुरानो परम्परा भए पनि सुरक्षा दिन नसकिने, आगो बालेर ताप्नुपर्ने र बेला–बेलामा खाना बनाउनु र खुवाउनुपर्ने भएकाले हाल यस्तो अवस्थामा रहेका श्रीमती÷बुहारीलाई घरको एक कुनामा राखेर आगो बाली सुरक्षा पु¥याउन थालिएको छ ।
बच्चा जन्मिएको ११ औ“ दिनमा कर्मकाण्डी बाहुनलाई पुरोहित लगाएर यिनीहरू आÇनो बच्चाको न्वारन गराउँछन् । ब्राहृमणले पनि जन्मेको समय हेरेर योग, नक्षत्र आदि मिलाई नाम राख्छन् । पहिला बालक जम्मिएको ६ दिनको राति भावीले बच्चाको भाग्य लेख्न आउँछ भनेर ढोका खुला राखिने चलन रहेकोमा हाल छैटी मनाउने र केही देवीदेवताको पूजा गरी दियो बाल्ने गरिन्छ । गाउँको सांस्कृतिक र परम्परागत अवस्थालाई ध्यानमा राखेर हाल ३ दिन, ५ दिन र ७ दिन आदिमा पनि न्वारन गरिन्छ ।

(ख) कर्म चलाउने
आठ वर्षमा व्रतबन्ध गर्ने परम्परा रहे पनि अहिले यस परम्परालाई ऐच्छिक रूपमा स्वीकारिन्छ । आर्थिक दुरावस्था, समयाभाव आदिका कारण विवाहको अघिल्लो दिन वा सोही दिन पनि व्रतबन्ध गराएर बेहुलो सिँगार्ने चलन पनि चल्न थालेको पाइन्छ । व्रतबन्ध गर्नुअगाडि र विवाहमा बेहुलो सि“गार्नुअगाडि बुकुवा दल्ने चलन छ ।

(ग) विवाह
आठ वर्षमा कर्म चलेका क्षेत्री जातिका मानिसहरू १२ देखि २५–३० वर्षसम्ममा विवाह गर्दछन् । प्रायः १४–१५ वर्षमा विवाह गर्ने परम्परा अद्यावधि लागू छ । छोरीलाई रजस्वला हुनुपूर्व विवाह गर्ने परम्परा यस जातिमा पनि पाइन्छ । तर, हिजोआज २० वर्ष पुगेपछि मात्र विवाह गर्नुपर्छ भन्ने मानसिकता विकास भएको पाइन्छ ।

यस जातिका खेतीवाल, पुँजीपतिहरूले सातवटीसम्म श्रीमती जम्मा गरेको देखिए पनि हाल बहुविवाह गर्ने चलन कम पाइन्छ । पुरानो समयमा उखानै थियो– मर्दका सातवटी स्वास्नी हुन्छन् । यिनीहरूमा अर्काकी श्रीमती भिœयाउने, जारी तिर्ने, जात्रामा समाई ल्याउने, घाँस–पात, मेला–पर्वबाट समेत फकाएर ल्याउने पुरानो चलन भए पनि हाल यो परम्परा क्रमशः कम हुँदै गएको छ । विवाहमा रात राखेर पञ्चैबाजा, वरियात आउने चलन कम हुँदै मन्दिर र दिउँसो विवाहमा आधुनिकीकरण हुँदै आएको पाइन्छ । बाहुनको परम्परा यिनीहरूको पनि साझा परम्परा भएको पाइन्छ ।

(घ) मृत्यु संस्कार
 यस गाविसमा ब्राहृमण र क्षेत्री–खत्रीको मृत्यु संस्कार एकै खालको पाइन्छ ।

३. नेवारः
‘नेपाल” भन्ने शब्द ‘नेवार’ शब्दबाट विकसित भएको तथ्य हाम्रो देशका इतिहासविदहरूले उल्लेख गरेको पाइन्छ । नेवारी भाषाकोशमा ‘पा’ को सट्टा ‘वा’ र ‘ल’ को सट्टा ‘र’ प्रयोग गरिन्छ । नेवारहरूलाई काठमाडौं उपत्यकाको आदिवासीको रूपमा लिइए पनि यो जात वा नेवारी भाषिक समूह देशका विभिन्न स्थानमा छरिएको पाइन्छ । रामेछाप जिल्लाभरि नै नेवारहरूको उल्लेखनीय वस्ती भएको ठाउँ हो ।
चिसापानी गाउँका नेवारहरू अधिकांशले आÇनो नामको पछाडि ‘श्रेष्ठ’ र ‘कर्माचार्य’ लेखी आफूलाई नेवार भएको परिचय गराउँछन् । स्थानीय भाषामा धा“यजु, कमिन्चा, बावः, मगचा, नालामी, बनेपाली, पाटने, बासु, फोसी आदि विशेषणले सम्बोधन गर्ने नेवारहरू सम्पूर्णले ‘श्रेष्ठ’ थर लेख्छन् भने अचाजुहरूले कर्माचार्य लेख्छन् । समुदायमा बस्न रुचाउने यस गाविसका नेवारहरूको मुख्य वस्ती वाड नं. ५ र ६ मा छ भने अन्य वडाहरू ३ र ४ मा पनि बहुसंख्यक छन् । उनीहरूको मुख्य पेशा कृषि भए तापनि हाल आएर व्यापार र अन्य रोजगारीमा सक्रिय र उल्लेखनीय सहभागिता पाइन्छ । यस गाउँका हरेक कार्यक्रममा नेवारहरूको निर्णायक भूमिका रहन्छ । नेवारी परम्पराअनुसार भजन गाउने, डबलीमा नाटक प्रदर्शन गर्ने, लाखे नाच देखाउने आदि चलन अहिलेसम्म पनि जोगाइराख्न यस गाउँका नेवारहरू सफल भएका छन् । कार्तिके भजन, माघे भजन यस गाउँका नेवारहरूको मुख्य भजन हो ।

यस गाउ“का नेवारहरू तल्लो टोल र माथिल्लो टोलमा विभाजित भई आ–आÇनो टोलमा भजन गाउँछन् ।
चिसापानीका सबै नेवारहरू आÇनै मातृभाषा नेवारी बोल्छन् भने खस (नेपाली) भाषा बोल्न पनि उत्तिकै सक्षम छन् । उनीहरू सबै हिन्दु धर्मावलम्बी भएकाले हिन्दु धर्मअनुसारको काजक्रिया, पूजाआजा गर्छन् । विवाह, व्रतबन्ध वा अन्य जुनसुकै समारोह होस्, यहा“का नेवारहरू भोजको आयोजना गर्छन् । भोजमा नेवारी परिकार तयार पारिएको हुन्छ र केराको पातलाई थालको रूपमा प्रयोग गरिन्छ ।

(क) न्वारनः
चिसापानीको नेवारी समाजमा छोराछोरीको जन्मपछि सामान्यतया ३ दिनको दिन न्वारन गरिन्छ । ३ दिनको दिन न्वारन नगरे त्यसपछि ५, ७ वा ९ औ“ दिनमा न्वारन गर्दछन् । तर, आपतकालीन अवस्थामा बच्चा जन्मेको दिन तुरुन्तै पनि न्वारन गर्ने चलन रहेको छ । यसरी न्वारन जति दिनमा गरे पनि १२ औ“ दिनपछि मात्र पूजा–आजाका लागि सूतक चोखिन्छ । पहिलो सन्तान छोरा वा छोरी जे भए पनि १२ औ“ दिन सूर्यपूजा गर्ने चलन पनि छ ।

(ख) पास्नीः
पास्नी अर्थात् अन्नप्रासन (भातखुवाइ) छोराको ६ महिना र छोरीको ५ महिनामा गराइन्छ । पास्नी गर्ने चलन परम्परादेखि चलिआएको भए तापनि ऐच्छिक रूपमा स्वीकारिएको छ । बच्चालाई न्वारनको दिन आमाले आफ्नो जूठो भात खुवाएमा र समय मिलेको अवस्थामा दशैंको महाष्टमीको भोज बच्चालाई खान दिएको अवस्थामा पास्नी गर्नुपर्दैन भन्ने मान्यता पनि रहेको पाइन्छ ।

(ग) व्रतबन्धः
छोराहरूको व्रतबन्ध समय र परिस्थितिअनुसार ३ वर्षपछि बिजोर वर्ष पारेर गरिन्छ । व्रतबन्धमा मामाले कपाल काट्ने र फुपू वा दिदीले कपाल भुइ“मा पर्न नदिईकन थाली वा टपरीमा थाप्ने काम गर्दछन् । मामाले कपाल काटेपछि भान्जालाई टोपी लगाइदिने चलन छ । यस कार्यलाई समग्रमा व्रतबन्ध भन्ने गरिन्छ । त्यसपछि कुलको सबैभन्दा जेठो
(नायो) ले कैटा (लगौंटी) बा“धिदिन्छन् र सगुण दिने काम हुन्छ ।

(घ) बेल विवाह र गुफा राख्नेः
छोरीहरू यौवन अवस्थामा प्रवेश गर्नुभन्दा पहिला (१३ वर्षअगावै) बेलविवाह (इंही यायेगुः) र गुफा राख्ने चलन छ । बेलविवाह र गुफा बिजोर वर्षमा राख्ने चलन भए तापनि ८÷१२ वर्षबाहेक अन्य जोर वर्षमा परिस्थिति मिलेमा काम सम्पन्न गर्ने चलन पनि पाइन्छ । नेवारी परम्परामा छोरीको बेलसँग विवाह गरिने हुनाले श्रीमान् मरे पनि विधवा हुँदैन भन्ने मान्यता रहेको पाइन्छ ।

बेलसँग विवाह ब्राéण चलनअनुसार गर्ने गरेको पाइन्छ । गुफा राख्दा घाम नदेखिने अँध्यारो कोठामा राखिन्छ । गुफा राखेको अवधिमा पुरुषलाई हेर्नु हुँदैन । गुफा राखेको १२ औ“ दिन गुफाबाट निकालिन्छ । त्यस अवसरमा सूर्यको दर्शन र पूजा गराउने चलन छ ।

(ङ) मृत्यु संस्कारः
चिसापानीको नेवारी समाजमा नेवारी कर्मकाण्डका पुरेत
(गुभाजुः) नभएकाले काजक्रिया र कर्मकाण्ड खस जातिका पुरेतहरूद्वारा गराउनुपर्ने हुनाले काजक्रियामा शुद्ध नेवारीपन पाइँदैन । मृत्युपश्चात् गरिने काजक्रियामा १२ दिनसम्म आशोच बार्ने चलन छ ।

मृतककी छोरी पाँचौ“ दिनमा आशोचबाट शुद्ध हुन्छे र छैटौ“ दिन बेलुकी छैटौ“को विधि लिने, सातौ“ दिन छोरीहरूले मृतकको आत्मा शान्तिका लागि न्हेन्मा (सात दिनको भात) चढाउ“छन् भने ९ औ“ दिन सबै दाजुभाइले लुगा धुने अनि १० औ“ दिन सबै जम्मा भएर नुहाइधुवाइ गरी गहुँत खाई चोख्याउने चलन छ । ११ औ“ दिनमा ११ औ“को काम गरेर बेलुकी मृतकको नाममा बत्ती लाने र १२ औ“ दिनमा चोखिने काम हुन्छ । तर, १२ औ“ दिन सोमबार वा बुधबार परेमा १३ औ“ दिनमा काम सक्ने चलन छ ।

यो गाउँमा मृत्युपश्चात् दाहसंस्कारका लागि दुईवटा गुठी
(मरु गुठी) प्राचीनकालदेखि नै सञ्चालित छन् । तल्लो टोल र माथिल्लो टोलका दुईवटा गुठीमा करिव २८० घरधुरी आबद्ध छन् । त्यस गुठीका सम्पूर्ण सदस्यहरूले आÇनो समूहको गुठियारको घरमा मृत्यु भएका मृतकको दाहसंस्कारका लागि सहयोग गर्छन् ।

४. सन्यासी, घर्ती, पहरीः
चिसापानी गाविसको २, ४, ७, ९ आदि वाडामा यिनीहरू छरिएर बसेका पाइन्छन् । सन्यासीको परम्परा मागेर खाने भए पनि हाल खेतीपाती, जागिर, व्यापार आदि गरेर जीवन निर्वाह गर्दै आएका छन् । यहाँका सन्यासी फेरी लगाउने, माग्ने कार्य गर्दैनन्, खेती गर्छन् । घर्ती÷पहरी पनि पहिला दास बनेर रहेका भए पनि दासप्रथाको अन्त्य भएपछि यिनीहरू स्वतन्त्ररूपमा खेतीपाती, काठ–ढुंगाको काम गर्ने, लाहुरे बन्ने आदि काम गरेर आÇनो जीवन निर्वाह गर्दै आएका पाइन्छ ।

यिनीहरूको आÇनो खास परम्परा नभएका कारण नजिकको बहुमत समुदायको देखासिकी गरेर नै संस्कार चलाई आएका छन् । यी जातिहरूको विवाह र मृत्यु संस्कार पनि क्षेत्री, बाहुनबाट प्रभावित छ । विवाहमा डोली बोक्ने पुरानो पुख्र्यौली पेशा भए पनि अहिले क्रमशः छोड्दै गएका छन् । शिक्षाको विकासले यिनीहरू पढाइ–लेखाइमा पनि लागेका छन् ।

५. सार्की र कामीः
यस गाविसका २, ३, ४, ७ आदि वडामा सार्की र कामी छरिएर बसेका छन् । सार्कीको पुख्र्यौली पेशा छालाका जुत्ता सिउने, मरेका गाईगोरू आदि चौपायाहरू उपभोग गर्ने परम्परा रहे पनि हाल यिनीहरूको युवा पुस्ता खेती गर्छन् र कोही भारत र देशकै प्रमुख सहरहरूमा ज्याला मजदुरी गरेर केही सुध्रिएको पाइन्छ ।

यस गाविसका विभिन्न वडामा भुग्राती, आछामी, रम्तेल, रोकाया, बसेल, ब्रहृमशाखा थर गरेका सार्कीहरूको बसोबास पाइन्छ । ६० घरधुरी भएका  सार्की चिसापानीको कुल जनसंख्यामा ९ प्रतिशत रहेका छन् । सार्कीहरूको परम्पराअनुसार छोरा जन्मिएमा सात दिनमा र छोरी जन्मिएमा पाँच दिनमा न्वारन गर्ने चलन छ ।

सार्कीहरू आफ्नो छोरालाई कर्म चलाउने क्रममा सातदेखि नौ वर्षका बीचमा लगौंटी दिएर चलाइने गरेको पाइन्छ । त्यपपछि छोराको विवाहमा छोरी पक्षलाई रीत दिने चलन पनि अद्यावधि छँदैछ । रीतको नियमभित्र एक मुरी चामल, १० पाथी जाँड बनाउने अन्न (मकै, कोदो आदि) अनि ११ रूपियाँ नगद र पा“चवटा कुखुरा दिनुपर्ने चलन छ ।

चिसापानीमा बसोबास गर्ने सार्कीहरूलाई समग्रमा ‘सार्की’ थरले सम्बोधन गरिन्छ । ‘सार्की’ सम्बोधन गरिएकोमा ज्ञानबहादुर सार्की ‘माथिल्लो जातिका कलम चलाउनेले हाम्रो थर हराइदिए, हामी मुग्राती हौ“’ भनी गुनासो गर्छन् ।
रीत खाने चलनको सन्दर्भमा चौहानटारका पुन्नरे सार्की र सल्लेरीका ज्ञानबहादुर सार्कीले आफूले रीत नखाई उदाहरण बनेको र नयाँ चलन बसालेका छन् ।

तर, कसै–कसैले हालसम्म पनि आफ्नो परम्परा छाडेका छैनन् । यिनीहरूमा कर्म चलेको मानिसको मृत्यु भएमा १० दिनमा क्रिया सकिन्छ । तर, सकिने दिन सोमबार वा बुधबार परेमा ९ दिनको दिन सम्पूर्ण काम सक्ने गर्दछन् । अरूको क्रिया बस्नुपर्दा मृत्यु भएको ७ दिनदेखि बसेर १० दिनमा सकिन्छ । यिनीहरूको पुरेत ज्वाइ“ वा भान्जा हुने गर्दछन् ।

यस गाविसको वडा नं. २, ७ आदिमा कामीहरूको नगन्य वस्ती पाइन्छ । यिनीहरू आफ्नो पुर्खौली पेशा फलाम, आल्मुनियम आदिका भाँडा बनाउने काम गर्दैनन् । यस गाउँका कामीहरू आफूलाई ‘सुनार’ भनेर चिनाउन चाहन्छन् । पुरानो प्रचलनमा ‘विश्वकर्मा’ जातिले परिचित यो जातिका मानिसहरू अहिले सुनको काम, खेतीपाती आदि व्यवसाय गरेर जीवनयापन गर्दछन् ।

यिनीहरूको र सार्कीको परापूर्वकालमा विवाह चल्दथ्यो । तर, दशैंमा साँप्रो विवाद परेका कारण विवाह रोकिए पनि अरू चलनमा सामीप्यता पाइन्छ । सार्की र कामी समान जातीय वर्गमा रहे तापनि एक–आपसमा ढि“डो र दाल नचल्ने कुरा कृष्णबहादुर सुनेल बताउ“छन् ।

६. दमाई
यस गाविसको वडा नं. १, ३ र ५ मा छरिएर रहेका दमाई लगभग १५ घरमा सीमित छन् । समग्रमा ‘दमाई’ भनेर चिनिए पनि यिनीहरू भुषाल र सुन्दास गरेर दुई थरका छन् ।
यिनीहरूको परम्पराअनुसार छोराछोरी जन्मिएको  ७ दिनमा न्वारन गर्दछन् । सुत्केरीलाई ११ दिनपछि पानी छुवाउने प्रचलन कायम छ । छोराछोरी जन्मिएको ६ महिनामा भातख्वाइ गर्ने दमाईहरू ५ वर्षमा छेवर गर्दछन् । छेवर गर्दा मामाले कपाल थाप्नुपर्ने परम्परा छ ।

यिनीहरूको कर्म चलाउने छुट्टै नियम केही नभएकोले विवाहमा रीत खाने पुरानो चलन अझै पूर्णरूपमा हटिसकेको छैन । यिनीहरूको रीतमा १० पाथी चामल, एउटा सुंगुर, दुईवटा कुखुरा र ८ देखि १० पाथीसम्म रक्सी केटीपक्षले केटापक्षबाट लिने गरिन्छ । तर, अचेल यो इच्छाधीन हुन थालेको छ । हिजोआज यिनीहरूको विवाहमा अठोट लगाउँदा रक्सी एक पुङ्क र अठोटको कागज दिइन्छ । यही कागजको नियममा रहेर विवाह सम्पन्न गरिन्छ ।

यिनीहरूमा बूढापाकाको मृत्यु भएमा क्रमश ः १० दिनमा काम सक्ने परम्परा छ । यदि बार परेन भने अर्थात् सोमबार वा बुधबार परेमा ९ दिनमा नै सक्ने चलन छ । दमाईको काजक्रियामा पुरेतको आवश्यता पर्दैन । तर, विवाहमा भने पुरेत चाहिन्छ ।

७. मगर
यस गाविसको वडा नं. १ मा मगरको बाहुल्य छ । यहाँ आले, सारू, पुलामी, किंग्रिङ, बुढामगर बसोबास गर्दछन् । ४१ घरमा बाँडिएर रहेका मगरहरू चिसापानीको कुल जनसंख्याको ६ प्रतिशत छन् ।

यिनीहरू आफ्ना छोराछोरी जन्मिएको ७ दिनमा न्वारन गर्दछन् । छोरीको ५ महिनामा भातख्वाइ गर्दछन् र छोराको चाहिँ ६ महिनामा । विवाह बाहुनको परम्पराअनुसार हुने भए पनि यिनीहरूको पनि विवाहको अठोटको समयमा रक्सी, सेल आदि केटापक्षबाट ल्याउने र खानेपिउने परम्परा छ । पुरानो चलनमा रीत खाने भए पनि हाल त्यो चलन प्रयोगमा पाइन्न । पोइला जाने, घिस्याउने आदि कार्य गरेर पनि स्वास्नी तुल्याउने चलन यिनीहरूमा पाइन्छ ।

यिनीहरूको मृत्युमा लगातार १० दिनमा काम सक्ने परम्परा छ । यदि बार परेन भने यिनीहरू पनि ९ दिनमा नै काम सक्छन् । यिनीहरूको काजक्रियामा बाहुन चाहिन्न । तर, भोलिपल्ट रुद्री लगाएपछि चोखिन्छन् र काजक्रियाको वार्षिक बोझबाट मुक्त हुन्छन् । यिनीहरूको मृत्यु हुँदा ज्वाइँचेलालाई डालो बोक्न लगाइन्छ । पुरानो परम्पराअनुसार ज्वाइँ नभए साइनो मिल्नेले बोक्ने चलन पनि रहेको छ ।

८. माझी
चिसापानी गाविसको ८ र ९ वडामा माझीहरूको वस्ती रहेको छ । माछा मारेर र डुंगा चलाएर जीविका चलाउने पुख्र्यौली पेशाका कारणले होला, माझी जातिको बसोबास कोशी किनारमा रहेको पाइन्छ । पुख्र्यौली पेशा जे भए तापनि शिक्षा, विकास, सञ्चारका प्रभावले माझीहरूले पनि आजकाल विभिन्न पेशा अ“गालेको पाइन्छ । यो जातिको विवाह आÇनै जातमा हुने गरेता पनि अन्य जात जस्तै दरै, दनुवार, कुमान, आदि जातिमा पनि गरेको पाइन्छ । यस जातिमा बच्चा (शिशु) जन्मे पछि शिशुको भाग्य लेख्नको लागि छैटौ दिनमा भावि आँउछ भन्ने विश्वास माझीहरू झाम्रे नाचेर रातभरि जागा बस्छन् । त्यस दिन दाजुभाइ र इष्टमित्रलाई बोलाई खानपान गर्ने चलन छ । बच्चा जन्मेको ३ दिनदेखि ७ दिनमा नामकरण (न्वारान) गर्ने गर्छन ।

यसरी नामकरण गर्दा बच्चा जन्मेको बार, ठाँउ र महिनालाई आधार बनाएर राखिने चलन भएता पनि हाल यो चलन विस्तारै हट्दैछ । छोराको ६ महिनामा र छोरीको ५ महिनामा अन्नप्राशन गर्ने चलन छ । छोराको ५, ७ वा ११ वर्षको छेवर (कपालको रौ फेदैदेखि फाल्ने प्रथा) गर्ने गर्छन् । छेवरमा मामाले वालकलाई गाउँको गोठमा दाम्लाले बाँधि एकमाना चामलको पिठोको सेलरोटी ख्वाई कपालको रौं फालिदिन्छ । माझीहरूको प्रमुख चाडपर्वहरूमा दशैं, तिहार, ठूली एकादशी, कोशीपूजा, वैशाख पूर्णिमा, धान्य पूर्णिमा, फागु पूर्णिमा, असारे पूजा, बिहीबारपूजा, साउने संक्रान्ति, माघे संक्रान्ति, चैते दशैं प्रमुख छन् । उनीहरूले विशेष रूपमा मनाउने पर्वहरूमा दशैं, तिहार, ठूली एकादशी, कोशीपूजा र सोह्रश्राद्ध हुन् ।

माझी जातिमा मानिसको मृत्यु भएमा खोला वा नदी किनारमा लगेर जलाउने÷गाड्ने गर्छन् । यो जातिकाले ११ दिनसम्म काजक्रिया गर्दछन् । मानिस मरेको ११ दिनमा ११ वटा चुला बनाई भोज खुवाउने र मृतकको सम्झनामा बर्खी गीत गाउ“छन् भने १२ दिनमा क्रिया बसेका ठाउँमा नै मृतकको नाउँमा थारो भैंसीको बलि दिई नाचगान गरी भोजभतेर गर्ने चलन छ । यसरी माझीहरू मृतकको काजक्रिया सम्पन्न गर्दछन् ।
उनीहरू चौथो दिन केरा भुटेर खाने, छैटौ“ दिन घोत मिसाउने चलन छ । (राजऋषि क“डेलको त्।ग्। ः।ब्। सोधपत्र ‘रामेछाप जिल्ला चिसापानी गा.वि.स.का माझी जातिको सांस्कृतिक पक्षः एक अध्ययन’ बाट साभार)

धर्म, संस्कृति, जाति र भाषा
यस गाविसका प्रमुख जातिहरूमा बाहुन, क्षेत्री, नेवार, सार्की, माझी, मगर, दमाई आदि हुन् । यिनीहरूमध्ये बाहुन–क्षेत्री २२.४ प्रतिशत, नेवार ३४.८ प्रतिशत, माझी १५.५ प्रतिशत, सार्की ९.८ प्रतिशत, मगर ६.७ प्रतिशत रहेका छन् भने कामी, घर्ती, दमाई र अन्य गरेर ८.८ प्रतिशत रहेका छन् ।
यस गाविसमा बसोबास गर्ने मगर, नेवार र माझीले आफ्नो भाषा बोल्छन् भने यिनीहरूको सम्पर्कभाषा नेपाली हो । बाँकी सम्पूर्ण जातिहरू नेपाली भाषा बोल्छन् । यस गाविसका मानिसहरू परम्पराअनुसार हिन्दुधर्म मान्छन् । हिन्दुधर्म माने पनि अरू धर्मप्रति पनि उत्तिकै श्रद्धा राख्छन् । जनैपूर्णिमा, गाईजात्रा, माघे सङ्क्रान्ति, साउने सङ्क्रान्ति, दशैं र तिहारलगायत भत्तेरेदेवी पूजा आदि सामूहिक र जातीय परम्परा कायम रहेको भए तापनि एक जातिको संस्कृतिले अर्को जातिलाई हानि–नोक्सानी हुने काम भने कसैले गर्दैनन् । एक–आपसमा सहयोगको भावना सबैमा पाइन्छ ।

–श्रीप्रसाद घिमिरे
चिसापानी जनकल्याण समाजका सदस्य

स्रोत
चिसापानी दर्पण

अतिथि लेखहरु

चिसापानी गाविसका माझी जातिको सामाजिक तथा सांस्कृतिक परम्परा

भोला कुमार श्रेष्ठ

परिचय 

काठमाडौंबाट ६२ माइल पूर्वमा जनकपुर अञ्चल, रामेछाप जिल्लाको चिसापानी गाउँ विकास समिति अवस्थित छ । यस गाविसको सिमाना उत्तरमा महादेवखोला र बफर खोला, पूर्वमा तामाकोशी, दक्षिणमा मुगिटार र पश्चिममा पुराना गाउँ गाउ“ विकास समिति पर्दछ । यस गाविसको कुल जनसंख्याको झन्डै बा¥ह प्रतिशत तल बेंसी तामाकोशीको छेउछाउमा बस्छन् भने बाँकी माथि पहाडमा नै बस्छन् ।

यस गाविसमा नेवार, ब्राéण, क्षेत्री, मगर, माझी, सार्की, कामी, दमाईं, सन्यासी, घर्ती, बादी आदि जातजातिका मानिसहरूको बसोबास रहेको छ । जातजातिअनुसार यिनीहरूको सामाजिक, सांस्कृतिक अवस्था फरक–फरक भए पनि परस्परमा भाइचारा, मित्रता र एकापसमा सहयोगको भावना पाइन्छ । यस लेखमा चिसापानी गाविसका पिछडिएका माझी जातिको सामाजिक र सांस्कृतिक परम्पराबारे विस्तृत रूपमा राख्ने प्रयास गरेको छु ।

माझी जातिको पृष्ठभूमि
नेपाल अधिराज्यभर छरिएर रहेका विभिन्न जातजातिमध्ये माझी जाति पनि एक हो । माझी जातिसँग समानता राख्ने जातिहरूमा दनुवार र दरै हुन् । यिनीहरूको संस्कृति, भाषा, भेषभूषा र लवाइ–खवाइमा समानता पाइन्छ । यो जातिका मानिसहरू तराईको जंगल र नदीको छेउछाउमा बस्छन् भने पहाडतिर पनि नदीको छेउछाउमा नै बस्दै आएको पाइन्छ । रामेछाप जिल्लाको तामाकोशीछेउछाउमा रहेका रजगाउँ, भटौली, गाईखुरा, जखनिटार आदि ठाउँमा माझीहरूको बाक्लो वस्ती छ । यी वस्तीहरू मध्यकालको भारतबाट जनकपुर, तीनपाटन हुँदै दोलखा भएर भोट (तिब्बत) जाने प्रमुख बाटोको रूपमा रहेका थिए । सन् १३२४ मा गयासुद्दीन तुगलकले सिमरौनगढ राज्य ध्वस्त पारेपछि त्यहा“का राजा हरिसिंहदेव भागेर यही बाटो भई दोलखा लागेका थिए, जुन इतिहासमा प्रमाणित भइसकेको छ । माझीहरूको डुंगा चलाउने, माछा मार्ने पेशाले गर्दा नै परापूर्वकालदेखि नै यी ठाउँहरूमा माझी जातिको वस्ती बसेको हुनुपर्दछ ।

चिसापानी गाविसका माझीहरू आफ्ना पुर्खा पश्चिम कुमाउ“गढी, डानडुन र काशीबाट आएको मान्छन् । यहाँका माझीहरूको भनाइअनुसार कुमाउ“ गढीबाट आएकालाई कुमाल, डानडुनबाट आएकालाई दनुवार र काशीबाट आएकालाई कुशवार भन्ने गरेका हुन् भनिन्छ । यिनीहरू आफूलाई रामका सन्तान अर्थात् कुशका वंश हौ“ भन्ने गर्दछन् । आर्थिक, राजनीतिक र शैक्षिक सबै दृष्टिले पिछडिएको यो जातिले आफ्नो परम्परागत सामाजिक चालचलन र संस्कृतिलाई अहिले पनि उत्तिकै महŒव दिएर मान्दै आएका छन् भने यिनीहरूले आफ्नो भाषालाई पनि जीवितै राखेका छन् ।

सामाजिक अवस्था
माझी जातिहरू विशेषगरी आफ्नै समुदायमा बस्न रुचाउँछन् । तराईका माझीहरूको सुनधँवा, कछारे, थरबोटे, कुसरबोटे, मुसरबोटे आदि थरहरू पाइएको छ भने यस गाविसका माझीहरूको तीनवटामात्र थर पाइएको छ– दनुवार, कुशवार र कुमाल । यी तीनवटै थरबीच एउटा के भिन्नता पाइएको छ भने, कुशवार थर हुने माझीले मात्र सुंगुर पाल्ने र त्यसको मासु खाने गर्दछन् । तर, दनुवार र कुमालले सुंगुरको मासु पनि खाँदैनन्, पाल्दा पनि पाल्दैनन् ।

माझी समुदायमा मिजार र गौरुङको विशेष भूमिका हुन्छ । माझीहरूको पुजारीलाई मिजार भन्छन् । माझीहरूकै भनाइअनुसार मिजार सरकारबाट नै बक्स पाएको पदवी हो । मिजारको मुख्य काम हो– पुरोहित्याइ“ गर्नु, तिरो उठाउनु र गाउँमा उत्पन्न झैझगडा मिलाउनु । मिजारमा अन्य कामबाहेक पुरोहित्याइ“ गर्ने काम अहिलेसम्म पनि चल्दै आएको छ । गौरुङ पनि सरकारबाट बक्स पाएको पदवी बताइन्छ । उसको मुख्य काम मिजारलाई सघाउनु हो । माझी समुदायमा गौरुङ मिजारपछि दोस्रो स्थानमा हुन्छ ।

नामकरण
माझीहरू बच्चा जन्मँदा साधारण विधिमात्र पूरा गर्छन् । बच्चा पाउनासाथ आमा हुने सुत्केरीले कोशीमा गएर नुहाउनुपर्दछ । कसैको तीन दिन, कसैको छ दिनको दिनमा न्वारन गर्छन् । यस बखत मामा र फुपूको भूमिका बढी हुन्छ । न्वारनको दिन बच्चाको नामकरण गरिन्छ । बच्चाको नाम राख्दा जन्मबारका आधारमा नामकरण गर्ने परम्परा छ ।

वैवाहिक संस्कार
यस गाविसका माझी जातिको विवाह प्रथा पनि आफ्नै किसिमको छ । यिनीहरूको विवाह आफ्नै जातिसँग सीमित छ । धेरैजसो यहाँका माझीका वैवाहिक सम्बन्ध रजगाउँ र भटौलीका माझीसँग हुन्छ । बुधबार माझीहरूको शुभ बार हो । केटी माग्न जाँदा पनि बु्धबार पारेर लमीलाई पठाइन्छ । विवाहको कुरो छिनिसकेपछि केटाको घरबाट केटीको घरमा सगुनको रूपमा जिउँदो बाख्रो एउटा, काटेको बाख्राको मासु, बीस रुपिया“ दाम, छब्बीस पाथी चामल, एक माना तेल, पाँच मुठी मसला, पाँचवटा कुखुरा, एक धार्नी अदुवा, एक धार्नी चना, एक धार्नी माछा र तयारी खानेकुरामा आठ पाथी चामलको जाँड, चार पाथी चामलको सेलरोटी, चार पाथी चामलको भोल्टा (चामल पिसेर डल्लो चुच्चे पारेर पकाएको रोटी) लिएर जानुपर्दछ । तर, आजकाल यस्तो परिपाटी बिस्तारै हराउँदै गए पनि विधि पु¥याएर लैजाने चलन भने अद्यापि छँदैछ ।

यसरी पहिलो चरण सकेपछि मिजार र गौरङले निकालेको साइतमा दमाईंहरूको पञ्चैबाजासहित जन्तीहरू दुलहीको घरतर्फ लाग्छन् । जन्तीमा दुईवटी केटी (दुलहीलाई साथमा ल्याउने), लमी र नातेदारहरू जान्छन् । लमी हुनेले भाला टेकेर जानुपर्दछ । यस बखत ठेकी कोसेली पनि लैजानुपर्दछ । ठेकी कोसेलीमा दुई पाथी अन्नको जाँड र दुई पेरुंगा माछा लिएर जानुपर्छ । जन्तीहरू दुलहीको घर पुगेपछि उनीहरूलाई राँगोको मासु, जाँड र भात खान दिइन्छ । केटीको घरमा खास विधि केही हुँदैन । मिजारले साधारण इष्टदेवताको नाममा पूजा गर्दछन् । दुलहीको बाबुले दुलही पठाउनुअघि छोरीलाई सम्झाएर यसरी अर्ती दिन्छन्ः

कुलो भाग्यो त समुद्र, चेली भाग्यो त माइत
उताको कुरा यता नआओस्, यताको कुरा उता नजाओस्
बाटैमा बिर्सनू ।
असल छोरी भए, माटोको भाँडो पनि तामाको सरी हुन्छ ।
कपूत छोरी भए, तामाको भाँडो पनि माटोको सरी हुन्छ ।
हिजो पनि सिरीजोरी कुटुम्ब
आज पनि सिरीजोरी कुटुम्ब
हिजो पनि कुश समाएर आयौ
आज पनि कुश समाएर गयौ
हंस भएर आयौ
पन्छीसरह भएर जाऊ ।

यसरी छोरीलाई उताबाट आएको लोकन्तीको साथ लगाएर बिदा गरी पठाउँछन् । दुलहीलाई घरबाट बिदा दिने बित्तिकै जन्तीले छाता ओढाएर दौडाएर लैजान्छन् । यस बखत मिजार र गौरङले बाटो छेक्न जान्छन् । उनीहरूलाई पैसा, सुर्ती आदि चीजहरू दिएर बाटो खुलाउँछन्, जुन मिजार र गौरङले आपसमा बाँडेर लिन्छन् । यस बखत केटीको बाबुले केटाको बाबुलाई यसरी माझी भाषामा भन्छन्–

‘खोजी मिली बैआलान्सी जुवाँरकर दोष
तुलाई बनाई बैख्वालान्सी बेतिरकर दोष
(खोजी मिली नल्याएमा ज्वाइ“को दोष, तुल्याई बनाई नख्वाएमा छोरीको दोष ।)

यसका साथै पोखरीको कमलको फूलजस्तो गरेर हुर्काइएकी हाम्री छोरी आजदेखि तपाईंहरूकी भई, छोरीजस्तै गरेर राख्नू भन्छन् । पञ्चैबाजासहित दुलही लिएर जन्ती दुलाहाको घर पुगेपछि दुलाहा र दुलहीलाई जग्गेमा बसाउ“छन् । जग्गे मिजारको विधिबाट चल्छ । दुलहीको सिँउदोमा दुलाहाले सिन्दुर हालिदिँदा केटीको मुख सेतो कपडाले छोपेर राखिदिने चलन छ । भोलिपल्ट बिहानै दुलाहा–दुलही कोशीमा गएर नुहाइधुवाइ गरी घर आएर ढोगभेट फुकाउँछन् । यसरी विवाहको विधि सकिन्छ । विवाहकै दिन दुलाहाको व्रतबन्ध गर्ने चलन छ । व्रतबन्ध गराउँदा केश खौरी हात र घाँटीमा पहे“लो धागोले बाँधिदिने चलन छ । माझी जातिमा बहुविवाह गर्ने प्रचलन त्यति छैन । यो जातिमा दुलाहाभन्दा दुलही बढी उमेरको विवाह गर्ने प्रचलन पनि छ ।

मृत्यु संस्कारः
यहाँको माझी समुदायमा मृत्युसंस्कार आफ्नै संस्कृतिअनुसार गरिन्छ । लासलाई नगाडी जलाइन्छ । तर, दुई–तीन वर्षका केटाकेटीलाई भने गाड्ने गरिन्छ । लास लिएर मलामी जाँदा मलामीहरूले एक डोको दाउरा र एक मुठी माटो लिएर जानुपर्दछ । यो जातिमा दश दिनसम्म मात्र आशौच बार्ने चलन छ । शुध्याइको सबै विधि मिजारले गर्दछ । मरेको दिनदेखि शुध्याइ गर्ने दिनसम्म लोग्नेमानिस मरेको छ भने टपरीमा सेतो कपडा र स्वास्नीमानिस मरेकी छ भने टपरीमा चोलोको कपडा राखी त्यसमा दिनका दिन आफूले जे खायो, त्यही चीज चढाउनुपर्दछ । लोग्नेमानिस मरेको हो भने टपरीमा तमाखु भरेर राख्ने चलन पनि छ । शुुध्याइ गरिसकेपछि आफ्ना दाजुभाइ र कुटुम्बलाई बोलाएर राँगोको मासु, जाँड र भोल्टा खुवाएर पठाइन्छ र कुटुम्बहरू आउँदा भोल्टा, जाँड र एक माना चामल ल्याउनुपर्दछ ।

मर्नेको छोरा, बुहारी, बाबुआमा आदिले सो¥हश्राद्धसम्म तीतेफापर, सिस्नु र परेवाको मासु बार्नुपर्दछ । काँचको डबकामा खानेकुरा खानु हुँदैन । यहाँका माझीहरूमा एउटा चलन के छ भने, सो¥हश्राद्ध नआई मृतकको शान्तिस्वस्ति सकि“दैन । सबै पितृकार्य सो¥हश्राद्धमा मात्र सक्छन् ।

सोह्रश्राद्ध
सोह्रश्राद्धमा यो जातिकाले तीन दिन पूरै चाडको रूपमा मनाउँछन् । मर्नेको नाममा श्राद्ध गरेर मनाउने शोक चाड भए पनि यसमा सबै केटाकेटी नाचेर मनोरञ्जन गर्छन् । बुधबार जाँड, रक्सी, भात, भोल्टा पकाउने, चढाउने, बिहीबार बाँसको टा“ड बनाई त्यसमाथि उक्त खाद्य पदार्थ राख्छन् र शुक्रबारको दिन राति तामाकोशीमा लगेर सेलाउँछन् । यस जातिले मृतात्मामा पूरा विश्वास गर्दछन् । त्यसैले, मृतात्माको नाउँमा विधि गर्दा मिजारले पूरा होसियारीपूर्वक गर्दछन् । कतै त्रुटि भयो भने मृतात्मा परिवारको कसैको जीउमा चढ्छ भन्ने विश्वास छ । मिजारले पूरा विधिअनुसार सोह्रश्राद्धध गरेपछि मात्र मृतात्माले छाड्छन् भनिन्छ । सोह्रश्राद्ध माझीहरूको स्वतन्त्र दिन हो । किनकि, यस दिन जसलाई जे पनि भन्न छुट छ । गाईजात्राको दिनजस्तै झुक्याउने, छक्याउने गर्छन् । माझीहरूले सो¥हश्राद्धमा बाजागाजासहित गाउने गीत यसप्रकारको छ

आज तोरी नाउँलाई चोखो बस्की पकाइले
स्वाद बनाई लाइछे भने हाँसी खुसी जाइवो
आमतो हकलछे भने अध्याँरो मुख लाई जाइवो
(आज तिम्रो नाउँलाई चोखो जाँड पकायौ, स्वाद बनाएर ल्यायौ भने हाँसीखुसी जाऊ, अमिलो भयो भने अध्याँरो मुख लाएर जाऊ)

चाडपर्व
माझीहरूले आफ्नो संस्कृतिको प्रतीकको रूपमा परम्परादेखि विभिन्न चाडपर्व मान्दै आइरहेका छन् । यिनीहरू पनि हिन्दु धर्म मान्ने हु्ँदा अन्य हिन्दुहरूले मान्ने चाडपर्वहरू नै विशेष मान्ने गर्दछन् । दशैंमा भगवतीको पूजा गर्नुका साथै भीमसेनलाई राँगो, बोका, कुखुरा, हाँस, भे“डा पञ्चबलि दिने गर्दछन् भने तिहारमा भैलो पनि खेल्ने गर्छन् । भैलो खेल्दा ढोलक, मादल, बजाउँदै गीतको लयमा हातखुट्टाको चाल मिलाएर नाच्ने गर्दछन् ।
भैलो खेल्दा गाउने गीत सः

नाच्न आयौ“, खेल्न आयौ“, हजुरको ढोकामा
पाँच रुपिया“ राखीकन दान गर
ढोलक र मादल बजायौ“
दोलखाको मूलघण्टा के बाजा घनन
पहिलो चरण देउतालाई भयो लौ फेरि भन न
सिरिसको पछ्यौरी ओढी, नाच न फनन
बन्दिपुरे उकालीमा हाँसेर खेल्दै जाऊ
ल्याउ तिम्रै काँकरी चिराई बनाई खाऊ
महाभारतको डाँडैडा“डा चल्यो हुलाकी
उसितै नक्कली भन्छे, लाइदेऊ न बुलाकी ।

मृतकको संख्याकै बराबर संख्यामा उनीहरूको नाममा मंसिर पूर्णिमामा कुखुरा काट्नुपर्दछ । कोशीपूजा माझीहरूको आफ्नै संस्कृतिमा हुर्केको चाड हो । कोशीपूजामा प्रत्येक घरबाट तामाकोशीमा कुखुरा बलि दिन्छन् । यस बखत पाठीको बलि दिई पकाई प्रसादको रूपमा जाँडसँग खान्छन् । वैशाख पूर्णिमामा वायुको पूजा गर्दछन् । वायु देवता प्रत्येक माझीको घरमा स्थापना गरिएको हुन्छ । उक्त देवता राखेको ठाउँमा अरू जाति र बिहे गरेका दिदीबहिनीहरू जानु हुँदैन । योबाहेक माझीहरू असार महिनामा बरदेऊ पूजा, जखनी पूजा, सोह्रश्राद्ध पितृपूजा, माघे संक्रान्ति, चैतेदशैं आदि पनि मान्छन् ।

केही प्रचलित माझी भनाइहरूः
माझी हकनार पनि एकमाना खाइनार
राजा हकनार पनि एकमाना खाइनार
पढाइनारतो, क्याति गराइछे
(माझीले पनि एक माना खाने हो, राजाले पनि एक मानामात्र खाने, पढेर मात्र के पाइन्छ र ।)

शिक्षासँग सम्बन्धित अर्काे एउटा रमाइलो कथा पनि छ । एक दिन राजाको चिठी मिजारलाई आएछ । निरक्षर मिजारले चिठी पढ्न जानेन । अरू कसैले पनि चिठी पढ्न नसकेपछि चिठीमा के लेखेको रहेछ भनेर विचार–विमर्श चल्यो । आखिरमा मिजार आफै“ले चिठीको अर्थ यसरी लगाएछ–
किरिमिरी करेता माछा पिरिङ्गो
स्वात तनाइछी उखुको लात्रो ।

किरिमिरीजस्तो देखिएको माछाको पिरिङ्गो भनेको होला र ठाउँ–ठाउँमा तानेको अक्षरचाँहि उखुजस्तो देखिएकोले उखु नै भनेको हुनुपर्दछ भनी उखु र माछाको पिरिङ्गो लिएर राजाकहाँ गएछ । नभन्दै, उक्त चिठीमा सोही कुरा लेखेको रहेछ । राजा खुशी भएर आफूले भनेको चीज ल्याइदिएकोमा पैसा दिएर पठाएछ । यी भनाइहरूबाट माझी जातिमा शिक्षाप्रतिको उदासीनतालाई प्रस्ट्याउँछ ।

सन्दर्भ सामग्री
1    इमेशकुमार– पूर्वी नेपालको माझी जातिको एक संस्कृति– हाम्रो संस्कृति, ३, पृष्ठ ५४–५६
2    सूचना विभाग, सञ्चार मन्त्रालय – मेचीदेखि महाकाली (मध्यमाञ्चल विकास क्षेत्र) भाग २, काठमाडौं, २०३१
3   चिसापानी जनकल्याण समाज– चिसापानी दर्पण, २०५८
4    श्रेष्ठ, भोला– ‘चिसापानी गाउँः एक परिचय तथा माझी जातिको विस्तृत अध्ययन’ संस्कृतिमा स्नातकोत्तर तहमा रा.वि.से. सम्बन्धी आंशिक आवश्यकता पूरा गर्न प्रस्तुत, २०३९

तयार पार्ने

भोला कुमार श्रेष्ठ
चिसापानी गा.वि.स
बडा नं. ५, रामेछाप
निवर्तमान अध्यक्ष,
नेपाल पुस्तकालय संघ
केसर लाईब्रेरी

अतिथि लेखहरु

"छेस्का" परिचय (Introduction of Chheska)

छेस्का परिचय

छेस्का सुन्दा गाउँघरमा प्रयोग गरिने अलि गाउँले नाम जस्तो लागेपनि साहित्यमा आजभोली विस्तारै लोकप्रिय बन्दै गएको स्वादिलो अचार जस्तो, चोटिलो प्रहार जस्तो गहण विषयबस्तुलाई चारलाईनमा समेटिएको कवितात्मक भाबले भरिपूर्ण जहाँ छोटा मिठा दुई शेरको बेजोड भाव बोकेको गजल तर छुट्टै पहिचान र अस्तित्व बोकेको विधाका रुपमा लिन छेस्का लाई लिन सकिन्छ ।

यसलाई फारषीभाषामा गाइने छोटो गीति लय पनि भन्ने गरिन्छ । नेपाली लयहरु झ्याउरे, हाक्पारे, पालाम, सिली, सेलो इत्यादि झैं यसको पनि आफ्नै संरचना छ । यसको पनि आफ्नै नियम छ ।

छेस्का सुन्दा अनौठो लागेपनि यो मिठो र सरपूर्ण र चिटिक्क परेको हुन्छ् । छेस्कामा अनिवार्य रुपमा ४ लाईन हुन जरुरी छ जुन २–२ लाईनलाई एक ठाउँमा राखेर विभाजन गर्दा गरिन्छन् जसलाई शेरहरु भन्न सकिन्छ । गजलकै नियम यसमा पनि लागू हुन्छ । सुरुको शेर मतला र अन्त मकत्ता भन्न पनि सकिन्छ । सुरुको २ लाईन अथवा मसरा मा अघिल्लो लाईन मिसरा ए उला र पछिल्लो लाईन मिसराए सानी दुबैमा काफिया अनिवार्य हुन्छ । त्यस्तै अन्तिम या दोस्रो शेर मा गजलकै नियम लागू हुनछ यानकी मिसराए सानी मा मतला संग स्वर ब्यञ्जन मिल्ने काफियाको प्रयोग हुनुपर्छ ।

यहाँ प्रयोग गरिएका शेरहरु यति शक्तिसालिहुनुपर्छ कि सम्पूर्ण भावहरु भन्न खोजिएका कुराहरु ति २ लाईनमा समेटियोस् । पहिलो शेरले विषयलाई सुरुवात सँगै मध्य सम्म लैजाने र दोस्रो सेरले बिषय बस्तुलाई निष्कर्षमा निर्णय प्रदान गर्ने क्षमता बोकेका शेरहरु भए मात्र छेस्का सफल हुन्छ भन्नाले हरेर शेरहरु एकदम दमदार र आफैमा परिपूर्ण हुन जरुरी छ ।

केही छेस्काका उदाहरणहरु

# छेस्का (१.एक )

भगवान पनि भागि गयो ।।

पैसाकै पछि लागि गयो ।।

गरिबको पुकार सुन्छ कस्ले

सर्कारले उल्टै मागि गयो ।।

 राम शरण श्रेष्ठ

चिसापानी ६, रामेछाप ।

# छेस्का (२ दुई )

च्व्स्स बिझ्ने वचन बातसंगै रोएँ ।।

अचम्मै थियो नशा मातसंगै रोएँ ।।

सुन्ने कोही थिएन, चित्कार मेरो

औंशीको कालो-अँध्यारो रातसंगै रोएँ ।।

रोहित राना

बुटवल रुपन्देहि

हाल काबुल, अफ्गानिस्थान ।

#छेस्का (३ तिन )

फाटिएको मन सिउनुको कारण छ।

जेनतेन यसरि जिउनुको कारण छ।

सधै पिएर किन ? तिमि सोधिरहन्छौ,

साच्चै मैले यसरि, पिउनुको कारण छ।

समिपा शाह ठकुरी

छेस्का नं. ३ लाई विस्तृतमा बुझ्दा

(यहाँ सिउनुको, जिउनुको र पिउनुको (काफिया) मध्यानुप्राश हो । त्यसपछि आएका जस्तै (रदिफ) अन्त्यानुप्राश हो । पहिलो, दोश्रो र चौंथो हरफमा अनिर्वाय काफियाको आवश्यक्ता पर्दछ । रदिफ भए अझ सुनमा सुगन्ध झैं हुन्छ । पहिलो लाईनले विषयवस्तुमा प्रवेश,  दोस्रो लाईनले थप व्याख्या, तेस्रो लाईनले तथ्य उजागर गर्दै  कौतुहलता र चौथालाईनले समग्र भावलाई एकमुष्ठ रुपमा प्रहार र्गदछ र निष्कर्ष दिन्छ । समग्र छेस्का एउटै विषयमा केन्द्रित हुन आवश्यक छ । काफिया अलमलका कारण पूरा नभएका गजलका दुई शेरलाई पनि छेस्का भन्न थालिएकोछ तर यो नत गजलको लागि हितकर हुन्छ न त छेस्काको लागि नै । छेस्का आफैमा छेस्का हो यसरी गजल नबनेको खण्डमा २ शेरलिएर छेस्का भनियो भने छेस्काको भावनै मरेर जान्छ भन्नुको मतलब त्यो छेस्का छेस्का नै बन्दैन् छेस्का प्रति न्याय हुँदैन । साहित्यका अरु विधाझैं छेस्कालाई पनि विश्वास र सम्मान पुर्वक सम्झनु पर्छ र लेखिनु आवश्यक छ तब मात्र पूर्ण र सक्षम छेस्का बन्दछ ।

छेस्का संसार तपाईहरु सबैलाई हाम्रो परिवारमा हार्दिक स्वागत गर्दछ ।

All Copyright Reserved

तयार पार्ने,

राम शरण श्रेष्ठ

रोहित राना

गौरब श्रेष्ठ

नेपाली गजलका साथीहरु

छेस्का परिवार  

Blog :

http://chheskasansar.blogspot.com/

अतिथि लेखहरु , मेरो रचना – लेखहरु

गजल शुत्र र छन्दको बारेमा

छन्दमा आठओटा गणहरु हुन्छन । तिनै गणका आधारमा सम्पूर्ण छन्दको निमार्ण गरिन्छ । आचार्य पिङ्गलले गणनिर्धारणलाई सहज बनाउन एउटा सुत्रको निर्माण गरेका छन् ।
त्यो सूत्र हो ।

                 ( य मा ता रा ज भा न स ल गा )

उपयल्लिखित सुत्रबात प्रत्येक तिन तिन अक्षर छुट्याउँदै र एक अक्षर निकाल्दै जाँदा एक एक गणहरु निस्किदै जान्छन् । यसलाई यसरि छुट्याउन सकिन्छ ।

क्रसं       सुत्र            सङ्केत            गण              उदाहरण
१.         यमाता             iss                 य                जुनेली
२.         मातारा            sss                म                आएको
३.          ताराज            ssi                 त                नेपाल
४.         राजभा            sis                 र                 चाहना
५.         जभान            isi                  ज                रमेश
६.         भानस             sii                  भ                 सागर
७.         नसल              iii                  न                 रहर
८.         सलगा             iis                  स                 गमला
९.         ल                   i                   लघु               छ
१०.        गा                   s                  गुरु               यो

अतिथि लेखहरु , मेरो रचना – लेखहरु