भइरहेको भाइचारा फुटाउने काम बन्द गर्नुस् (नेपाली गजल बिशेष) -गजलकार तथा कवि -बाबु त्रिपाठी

Babu Tripathi

भइरहेको भाइचारा फुटाउने काम बन्द गर्नुस्

============================

नेपाली गजलमा हामीले ज्ञानुवाकर पौडेललाई स्वीकार गर्यौँ । मनु ब्राजाकी लाई स्वीकार गर्यौँ ।

ललिजन रावललाई स्वीकार गर्यौँ । डा.कृष्णहरि बराललाई स्वीकार गर्यौँ । बूँद रानालाई स्वीकार गर्यौँ । डा.घनश्याम न्यौपानेलाई स्वीकार गर्यौँ । डा.सनत वस्तीलाई स्वीकार गर्यौँ । रवि प्राञ्जललाई स्वीकार गर्यौँ । करुण थापालाई स्वीकार गर्यौँ । यावत तरिकाले हाम्रो स्वीकार गर्ने सिलसिला क्रमश जारी छ । यो जारी नै रहन्छ ।

गजल बिउँझिएको छ । बिगतका वर्षहरुमा भन्दा अहिले आएर देश देशान्तर गजलका कार्यक्रमहरु अझै बढी हुन थालेका छन् । यो बेलासम्म गजल आइपुग्दा तपाइँहरु छन्द र बहरमा लेख्ने (सबैलाई भनेको होइन) कुन दुलोमा हुनुहुन्थ्यो । अहिले गैर बहरमा लेखिएको गजलको व्यापकता कतिसम्म छ त्यो फेसबुकमा बसेर तपाइँहरुले पत्ता लगाउन सक्नु हुन्न । पत्ता लगाउन मैदानमा उत्रिन सक्नुपर्छ । यसको व्यापकता कति छ त्यसको अनुमान गर्न मैदानमा आउने हिम्मत पनि तपाईँहरुमा छैन । तपाइँहरुको हिम्मत भनेको सामाजिक सञ्जालमा बहुलाउनु मात्र हो । हिम्मत छ भने बहर र छन्दमा लेखिएका गजल लिएर तपाइँ मैदानमा आउनुस् । श्रोताले छिनोफानो गरिदिन्छन् । गजलको चिन्ता तपाइँहरुलाई मात्र हैन हामीलाई पनि छ । तमाम गजल लेख्नेहरुलाई छ । कमसेकम ती गजल लेख्नेहरुको मन सम्म पुग्न म आग्रह गर्दछु ।

तपाईँ सक्नुहुन्छ गजल लेख्नुस् र श्रोताको माझमा जानुस् । श्रोताहरूको स्वीकारोक्ती नै हाम्रो स्वीकारोक्ति हुनेछ । श्रोताहरूले गैर बहरमा लेखिएका गजलहरु गजल हैनन् भन्छन् भने हामी त्यस्तो गजल लेख्न बन्द गरिदिन्छौँ । सक्नुहुन्न भने गैर बहरमा लेखिएका गजललाई लिएर सामाजिक सञ्जालमा कुण्ठा पोख्ने काम बन्द गर्नुस् । यसको व्यापकता देखिर आत्तिने काम बन्द गर्नुस् । तनाब नलिनुस् रोग लाग्ला । गजलको हुर्मत लिने काम बन्द गर्नुस् । कुण्ठीत हुने काम बन्द गर्नुस् । मन हाम्रो पनि छ । हाम्रो मन दुखाउने चेष्टा कृपया नगर्नुहोला ।

गजलका बारेमा छलफल हुन जरुरी छ । बहस पनि जरुरी छ । मात्र सिद्धान्तका कुरा लिएर अरुको भावनामा ठेस पुर्याउने अधिकार कसैलाई छैन । हामीले सिद्धान्त मान्दैनौँ कहिल्यै भनेका छैनौँ । हामी पनि गजललाई कसरी मर्यादित बनाउन सकिन्छ भन्ने कुरामा चिन्तित छौँ । हामी कानमा तेल हालेर बसेका छैनौँ । हामी नबोलेका मात्र हौँ । हामी लाटो होइनौँ ।

छन्दमा गजल लेख्नु हुनेहरूलाई हामीले हृदयदेखि स्वागत गरिरहेका छौँ । बहरमा लेखिरहनु भएकाहरुलाई पनि हामीले हृदयदेखि स्वागत गरिरहेका छौँ । हामीले कहिल्यै पनि छन्द र बहरमा लेखिएका गजलहरु गजल हैनन् भनेका छैनौँ । भन्ने पनि छैनौँ ।

गजल लेख्ने र सिक्नेक्रम हाम्रो जारी छ । जारी रहन्छ । यो सिलसिलामा छन्दमा गजल लेख्नु हुने, बहरमा गजल लेख्नु हुने र गैर बहरमा गजल लेख्नु हुने सबैले सबैलाई आत्मीय र सहृदयी तरिकाले गजलको विकास र उन्नतीलाई यहाँ सम्म ल्याइपुर्याएको सुखद् घटना हामी सामु छ ।

अहिले आएर यो सामाजिक सञ्जालमा गजलका केही उपबुज्रकहरू (सबैलाई भन्न खोजेको होइन, जो हिजो अस्तीमात्र यो सामाजिक सञ्जालमा देखा परेका छन्, कोही अलि अगाडि हामी पनि अग्रज हौँ भनी उदाएका छन्, कसैको उदाउने र अस्ताउने काम भइरहेको छ) गजल छन्दमा र बहरमामात्र हुनपर्छ भनेर रोइलो गरेको दुखद् घटना पनि देख्न परेको छ ।

स्वीकार गर्ने सिलसिलामा गैर बहरमा गजल लेख्नेहरुले बहर र छन्दमा लेखिएका गजलकारहरुको गजललाई अस्वीकार गर्ने सिलसिला अगाडि बढ्यो वा बढायौँ भने नेपाली गजलको अवस्था कस्तो होला ।

स्मरण रहोस् (जो सामाजिक सञ्जालमा रोइलो गरिररहेछन् उनीहरुलाईमात्र भनिएको हो) कुखुरालाई अन्डा यसरी पार्न पर्छ भनेर सिकाउने चेष्टा नगरेकै राम्रो । हामी नबोलेका मात्र हौँ । हामी लाटो होइनौँ ।

यो सामाजिक सञ्जालमा गैर बहरका गजललाई लिएर बहर र छन्दमा गजल लेख्नु हुने तपाइँहरु (सबैलाई भन्न खोजेको होइन,) ले फेरि पनि हाम्रा गजलमाथि अपमानका शब्दहरू खर्चिनु भयो भने हामी के गर्न सक्छौँ त्यसको हेक्का तपाइँहरूलाई छ ।

धन्यवाद ।

Source : Babu Tripathi FB

Note :

Copyright of Above Article Reserved with Writer 

Gazals , News and Articles , अतिथि लेखहरु

गजलमा लय किन आवश्यक ? - बिपुल सिजापती

Bipul Sijapati 

मिति : २०७४ भाद्र ८,बिहिबार (24-Aug-2017)

लेखक -बिपुल सिजापती 

गजलमा लय किन आवश्यक ?

गजलका बारेमा धेरै बहस गरियो तर ती कुनै पनि उत्पादक भने भएनन् । लयलाई लिएर धेरै वर्ष अगाडिदेखि गजलमा विवाद हुँदै आएको छ र अहिले पनि यो विवाद कायमै छ । विवाद हुनु पर्छ र त्यसबाट निस्किएको सत्यलाई सम्मान गर्ने हिम्मत पनि हुनै पर्छ । नत्र बेफ्वाँकको बहस गरेर बस्नुको कुनै तुक छैन ।

साहित्यमा लागि पर्नेले, लेख्छु भन्नेले साहित्यका विभिन्न पक्षहरूको थोरबहुत अध्ययन गर्नै पर्छ ज्ञान राख्नै पर्छ । जरा कहाँ छ भन्ने थाहा नभएकाले काण्ड यहाँ छ र टुप्पो उहाँ पुग्नेछ भनेर फलाक्नुको कुनै अर्थ छैन । किनभने मूल नबुझिकन त्यसका हाँगाहरूका बारेमा मात्र निरर्थक बहस गर्नुको कुनै औचित्य हुँदैन । जंगबहादुरले आफूलाई मेवाडका राणाहरूको सन्तान भनेर लालमोहर हत्याए पनि उनैका सन्तानहरू अझै कुँवर नै लेख्छन् । त्यसैले गजलको मूलसम्म नपुगि, मूललाई नै बेवास्ता गरेर बिना लय पनि गद्य गजल बन्न सक्छ भनेर शेखी झार्नु भनेको जंगबहादुर खाँट्टि राणा भएजस्तै हो । गजलमा लय किन चाहिन्छ भन्ने बारेमा धेरै लेखिसकिएको छ, तै पनि यसलाई पुनः प्रष्ट पार्ने जमर्को गर्दैछु, ता कि, कसैमा भ्रम नहोस् ।

सर्वप्रथम त गजलको इतिहास राम्ररी अध्ययन गर्ने हो भने गजल गाइँदैन भन्ने तथ्य छर्लङ्ग हुन्छ । गजल एक गेय विधा भएता पनि यो कहिन्छ तर गाइँदैन थियो (अहिले गाइने गरिन्छ त्यो भिन्दै कुरा हो) कहिन्थ्यो । जमातको केन्द्रमा बसेर कहिने गजलमा मिसराका दुवै पाउका ध्वन्यात्मक लम्बाइ समान नभएमा (मिटर लामो छोटो भएमा) त्यसको श्रोतामा पर्न जाने असर न्यून हुन्छ । नेपाली लोकगीतहरूमा पनि ध्वन्यात्मक लम्बाइ या मिटरलाई प्रायश समान बनाउने प्रयास यसको प्रत्यक्ष उदाहरण हो । लोकगीत मात्र हैन, संसारका कुनै पनि देशमा गाइने लोकगीत या गीतहरू मिटरमा बाँधिन्छन्, लयमा गाइन्छन् भने गजलमा मिटर या लय आवश्यक छैन भनेर बलमिचाइँ गर्दैमा होला र ! यसैले गजलमा लय नितान्त आवश्यक छ ।

अब प्रश्न उठछ, कहिने गजललाई लयमा किन बाँधियो भनेर ? 

गजल अरबमा जन्मिएको कुरा सर्वविदितै छ र यसको विकाश फारसी भाषामा भएको कुरा पनि सर्वविदितै छ । सङ्गीतमा दुई प्रकारको बाद्ययन्त्र हुन्छन्, तालबाजा र सुरबाजा । हारमोनियम, बाँसुरी आदि सुरबाज स्वरसँगसँगै जान्छ र ढोलक, मादल, तबला, मृदङ्ग, ड्र्मसेट, कंगो, बिंगो आदि तालबाजाले सुरबाजा या स्वरलाई निश्चित् माप भित्र बाँध्छ । सङ्गीतको स नजानेकाहरूले पनि "के ताल न सुरको कुरा गरेको होला" भनेर भन्छन् । अर्थात् कुराको ढाँप र माप नमिल्ने बित्तिकै अनपढ गँवारले पनि थाहा पाउँछ भने, अब गजलको सुरुवाती अवस्थाको कल्पना गरौँ । अरब या फारसमा (इरान) एक त स्थानीय तालबाजा र सुरबाजको निक्कै कमी थियो भने मरुभूमिमा सयौँ माइल परपर रहने गाउँहरूमा ती बाजाहरु पुग्ने अवसर पनि थिएन । अझै पनि अफ्रिकाका थुप्रै ट्राइबहरूले गीत गाउँदा बाद्ययन्त्रको प्रयोग नगरीकन ताल र सुरमा ताली बजाउँछन् । यही तालीको तालमा बाँधिएर थुप्रै मानिसहरूको बीचमा कहिने गजलको लागि लय कति आवश्यक थियो भन्ने कुरा स्पष्ट बुझ्न सकिन्छ ।

गजल यही लयमा बाँधिएर विकसित हुँदै आयो । फारसी भाषामा गजल भित्रिएको धेरै पछि लयलाई उच्चारणको आधारमा गणितिय सूत्रमा बाँधियो, जसलाई बहर भनिन्छ ।

अर्को कुरा, कसिदाबाट नै गजलको विकाश भएको स्पष्ट छ । कसिदा बादशाहहरूको सम्मान प्रशस्तीमा भनिने काव्य हो । दरबारमा बादशाहको अगाडि भनिने कसिदाको पहिलो पाउ निक्कै लामो र दोस्रो पाउ निक्कै छोटो भएको अवस्थामा के त्यो कविले स्याबासी पाउँथ्यो होला र ? के त्यो काव्यको असर हुन्थ्यो होला र ? त्यही कसिदाबाट गजल जन्मेको हुनाले पनि गजल आजपर्यन्त लयमा नै बाँधिएर आएको छ । संसारमा गजल नै यस्तो एक विधा हो जसका केही तत्त्वहरूलाई परिमाजैन गर्न या भत्काउन सकिँदैन । ती मध्ये लय पनि एक हो, बाँकी तत्त्वहरूको बारेमा कुरा उठन अझै दशक लाग्ने सम्भावना देखिँदै छ ।

हिन्दुस्तानमा गजल भित्रिएपछि सुरुमा यो फारसीमै लेखियो, छन्दमा लेखिने प्रचलन धेरै पछि भएको हो । लस्कर-ए-जुबाँ उर्दुमा हिन्दुस्तानका संस्कृत लगायत धेरै भाषाका शब्दहरू भित्रिएका छन् र भित्रिँदो छ । बहरमा गजल लेख्दा संस्कृतका थुप्रै शब्दहरू संस्कृत ब्याकरण अनुसार नमिल्दा त्यसको अर्थ नै परिवर्तन हुने गर्छ, अर्थ नलाग्न सक्छ । यसपछि शुद्ध हिन्दीमै छन्दमा गजल लेख्ने परम्परा पनि चल्यो, जुन आज पर्यन्त कायमै छ । अरबी लिपि प्रयोग गरेर उर्दु, पस्तो आदि भाषामा गजल लेख्ने राष्ट्रहरू पाकिस्तान, अफगानिस्तानमा बहर खारेज गजललाई गजल मानिन्न भने इरान र अरबका सबै देशहरूमा पनि गजल बहरमै लेखिन्छ र त्यहाँ पनि बहर खारेज गजललाई गजल मानिन्न ।

अब कुरा आयो नेपालको । नेपालमा गजल त सन् १८५९ मा बेगम हजरत महलसँगै (जसको चिहान अझै रत्नपार्कको उत्तरपूर्वमा पुलमुनि छ) भित्री सकेको थियो । नेपालगंज, दाङ्ग, बुटवल, राप्ती नदीका छेउछाउ र काठमाण्डौँमा बेगम हजरत महलसँग आएर बसेकाहरूले गजल नलेखेका होइनन् । तर थोरैले लेखे, फारसीमा लेखियो र बुढापाकाको मुखबाट सुनिने बाहेक त्यसको कुनै प्रमाण भने छैन । यो कुरा जंगबहादुरको पालाको हो र यसको धेरैपछि मात्र, देव शम्शेरको पालामा मोतीराम भट्टले बनारसको बसाइमा गजलको बारेमा बुझेर गजल भित्र्याएका हुन् र नेपाली भाषामा गजलको सुरुवात गर्ने व्यक्ति मोतीराम भट्ट नै हुन् । मोतीरामले लखनवी धारको श्रृंगारिक गजल भित्र्याए तर दिल्लीको धारका गजल भने भित्रिएनन् । भक्तिधारामा बगिरहेको नेपाली साहित्यले श्रृंगारिक गजलमा हुने बक्रोक्ति त राम्ररी ठम्याउन नसकेको अवस्थामा दिल्ली धारका गहन सुफिवादका लेप लागेका गजल कसरी बुझुन् ! यसैले मोतीरामपछि धेरै काल नेपालमा गजल ओझेलमा पर्‍यो ।

ज्ञानुवाकर नै ती प्रथम व्यक्ति हुन् जसले नेपाली गजललाई व्युँताए । यसैले उनी स्तुत्य छन्, बन्दनीय छन्, यसमा शङ्का छैन । जतिबेला गजलको बारेमा विस्तृत अध्ययन गर्न न त यथेष्ट पुस्तकहरू थिए, न त पुस्तकालयमा गजल सम्बन्धी राम्रा पुस्तकहरू नै थिए, त्यतिबेलाको त्यो अवस्थामा ज्ञानुवाकरले आफ्नो सुझबुझ र ज्ञानले ठम्याएर गजल लेखे, गजललाई नेपाली माझमा निक्कै चाखलाग्दो विधा पनि बनाए । यसको लागि उनी प्रातःस्मरणीय व्यक्ति हुन्, शङ्का छैन ।

समय बदलियो, नेपालीहरूको पहुँच इन्टरनेटमा हुनथालेदेखि गजल फेरि हाइलाइटमा आउन थाल्यो । गजलका बारेमा चर्चा परिचर्चा हुन थाले, वाचन हुन थाल्यो गजलका बारेमा बुझ्नेहरूको जमात बढदै गयो । गजलमै बिद्यावारिधी गर्नेहरू पनि निस्किए । सनैसनै छन्दका ज्ञाताहरुले गजल छन्दमा लेख्न थाले भने बहरका ज्ञाताले बहरमा । हामी नेपाली अल्छि छौँ, हामीलाई असाध्यै सुविधा चाहिन्छ । हामी परिश्रम र साधना गर्नबाट पन्छिन्छौँ । यसैको असर नेपाली गजलमा पनि पर्‍यो । थुप्रै सर्जकहरू गजलको बारेमा राम्ररी अध्ययन नै नगरी गजल लेख्न थाले । रदिफ काफिया र केही गजलका प्राविधिक शब्दहरूको ज्ञान नै यथेष्ट हो भन्ने ठानेर तुकबन्दी मिलाएर गजल भन्न थाले । यस्तैमा गजल राम्ररी जान्नेहरूले गजलको बारेमा लेख्न बोलन थाले । लयको कुरा छोडौँ, गजलको शास्त्रिय ब्याकरण समेत नअपनाइएका थुप्रै अगजलहरू गहन अध्ययन पश्चात् देखियो ।

समस्या यहीँ आयो । अग्रज या स्थापितहरूले आफ्ना ती रचनाहरूलाई गजल होइन रहेछन् भन्ने कुरा स्विकार्न वहाँहरूको "नाक" बाधक बन्यो, आफूले पाउँदै आएको उपाधि र सम्मान खुस्किने डरले वहाँहरू भयभित हुनुभयो । यही डरले वहाँहरूले आफ्ना रचनाहरूलाई नै मानक बनाउन स्कुलिंग गर्न थाल्नु भयो र अहिले गजलमा एक पटक फेरि बहस चल्दैछ ।

समाधान के ? 

अहिले चलिरहेको विवादको समाधान भनेको बहर, छन्दमा लेखिएको बाहेक स्वतन्त्र लय र मिटरमा लेखिएका गजललाई मान्यता दिँदाँ हुन्छ कि ? भन्ने मलाई लाग्दछ । यो मेरो निजी मान्यता मात्र हो, किन भने म गजलको शास्त्रिय विधान भत्काउन सक्दिन र त्यसको सामर्थ्य पनि छैन । मैले यसो भन्नाको कारण के हो भने, हामीले बहर या छन्दमा अहिलेका र आउँदा पुस्तालाई तयार गरेर गजल लेख्न सक्षम नबनाएसम्म गजलको विकासको लागि यो आवश्यक छ भन्ने मलाई लाग्दछ । नेपालकै झ्याउरे आदि अनेकन छन्द या लयमा पनि गजल लेख्न सकिन्छ । एउटा कुरा हामीले के बिर्सनु हुन्न भने छन्द या बहर पनि लयकै गणितिय सूत्र मात्र हुन, यी कुनै लय नै भने होइनन्, यसबाट लय निकाल्न भने सकिन्छ, जसरी मेरा आदरणीय गुरुवर पोष्टराज चापागाईँले "छन्द शिखर" मा विभिन्न १०१ छन्दहरुको निर्माण गर्नु भएको छ । 

गजल छन्द या बहरको औपचारिक ज्ञान नभएकाले पनि पढदा लय उत्पन्न गरेर कहन्छन्, आफ्नै तरन्नुममा ढालेर पनि कहन्छन् या बिना लय तहफुल लफ्जमा पनि कहिन्छ भने गजलमा लय आवश्यक छैन भन्ने हठ गर्नुले न त नेपाली गजलको उत्थान गर्छ, न त नेपाली साहित्यलाई नै गरिष्ठ बनाउँछ । उल्टो, आउने पुस्ताहरूलाई समेत भ्रमित पारिदिन्छ ।

र अन्त्यमा, आफूले बुझिबुझि पनि, अबुझ जस्तो भएर मरेपछि जे सुकै होस् भनेर सत्यलाई नस्विकार्ने हो भने ठूलै आपत् त केही हुँदैन, तर बन्ने इतिहासले भने बारम्बार कालो अक्षरमा भावी पुस्तालाई स्मरण भने दिलाई नै रहन्छ, जसरी जर्मन र यहुदीहरू हिटलरलाई सम्झन्छन् । यस आलेख कसैको मान मर्दन गर्न या होचो देखाउने प्रयत्न अवश्य होइन, मेरो ब्रम्ह र ज्ञानले देखेको सत्य मात्र उजागर गरेको हुँ ।

Article Source : Bipul Sijapati -Facebook

Note :Copyright of Above Article reserved with Writer

Nepali Gazal Training , अतिथि लेखहरु

पाठ २: मात्रा गणना, जुज, रुक्न, तक्तीअ र बहर (बहर पाठशाला बाट साभार - करूण थापा)

करूण थापा

शब्दका मात्रा या वजन (उर्दू वज्न)  

हामीले पहिलो पाठबाट थाहा पाइसक्यौं कि मात्रा लघु या गुरु हुन सक्छन् । हामीले लघुलाई १ र गुरुलाई २ भनेर गन्न सक्छौं । यी दुवै आफूमा भिन्न रुप हुन् । २ लघु बराबर १ गुरु नहुन पनि सक्छ । तर करीब करीब २ लघु बराबर १ गुरु हुने अवस्था मानिएकोछ । यसैले बहरमा कहिलेकाँही २ लघुको ठाउँमा १ गुरु पनि राख्न पाइने नियम छ ।

हाम्रो भाषा सँस्कृतबाट आएको हुनाले हामी लघु गुरु भन्छौं । अनि हामीकहाँ पिङगल छन्दको प्रावधान छ । अनि उर्दूमा पिङ्गल जस्तै नियमसँग मिल्दो बहर छ । यसै गरी ग्रीक र ल्याटिनमा पनि prosody भनिन्छ र ती भाषामा पनि आफ्नै किसिमका छन्द विद्यमान छन् ।

ल्याटिन जहाँबाट अँग्रेजी भाषा आएकोछ त्यहाँ पनि यो व्यवस्था छ जसमा mora भनेको मात्रा हुन्छ र १ mora (लघु) short syllable तथा २ mora लाई गुरु या long syllable मानिन्छ । तीन मात्राको अर्थात् १ mora (short syllable लघु) र २ mora (long syllable गुरु) सँयुक्त मात्रालाई trochee भनिन्छ । यसै गरी २ गुरु (४ mora) को समूहलाई spondee भनिन्छ ।

चार मात्राका ल्याटिन छन्दका रुपहरुः

Dactyl : 211

Anapest : 112

Spondee : 22

Proceleusmaticus : 1111

यी जस्तै अन्य विभिन्न रुप छन् र ल्याटिनमा यी माथिका 1 या 2 का सट्टा यिनलाई उच्चारण गर्दा लाग्ने समयको आधारमा सीधै संगीतका नोटेसनमा यिनलाई लेखिन्छ ।

यसैकारण छन्दशाश्त्र, अरुज या prosody जसले जहाँ जे जे भने पनि,  यिनका रुपहरु र नियमहरु केही भिन्न भए पनि आधारभूत कुराहरुमा सबैमा समानता पाइन्छ । यी छन्दशाश्त्र या अरुज या prosody को एकै लक्ष्य हो काव्यलाई गेय बनाउनु ।

यसलाई यहीं छोडेर लघु १ र गुरु २ लेखेर अब हामी अघि बढ्छौं । हामी छन्दमा भन्दा पनि बढी बहरमा केन्द्रित हुनेछौं किनकि गजलमा छन्द भन्दा पनि बहरको प्रयोग हुनुपर्छ ।

शब्दको मात्रा या वजन निर्धारण

हामी यो पाठमा विभिन्न शब्दहरुका मात्रा विभाजन या वजन निर्धारण बारेमा अझै गहिराईमा छलफल गर्नेछौं ।

पहिलो पाठमा छुट्याइका लघु र गुरु या १ या २ मात्राका वर्णहरुलाई लिएर कुनै पनि शब्दको वजन या मात्रा निर्धारित गर्न सकिन्छ । कुनै पनि शब्दको वजन त्यो शब्दको मात्राको जोड गरेपछि आउँछ । कुनै पनि शब्दको वजन कति हुन्छ भनेर अब हामी यहाँ केही उदाहरणका साथ अभ्यास गर्छौं ।

पहिला बहरमा मात्रा गणनाका साधारण नियममा हामी अभ्यस्त हुनाका लागि केही नियमहरु यहाँ राख्न चाहन्छौं । यहाँ भएका नियम बाहेक पनि केही उपनियमहरु छन् जसको चर्चा पछि बिस्तारमा गरिनेछ ।

बहरमा मात्राहरुको निर्धारण लिखित भन्दा पनि शुद्ध उच्चारण गर्दा सुनिने आवाजका आधारमा गरिन्छ । पिङ्गल छन्दमा भने लिखितको महत्व पनि त्यतिकै देखिन्छ । यसैले पिङ्गल छन्दमा लिखितमा खुट्टा काटेर त्यो अक्षर आधा हो भनिरहनुपर्छ भने बहरमा खुट्टा काटेर लेखिन जरुरी हुँदैन ।

बहर = एक दिन नारद सत्यलोक

छन्द = एक् दिन् नारद् सत्यलोक्

हुन त छन्द र बहरका नियममा समानता देखिन्छन् तर हामी बहरमा बढी अब केन्द्रित हुने भएकाले अब बहरकै हिसाबले नियमहरु पनि लेखिंदै गइनेछ । मात्रा गणना गर्ने पद्धतिलाई उर्दूमा तक्तीअ भनिन्छ । अबदेखि तक्तीअ शब्द नै प्रयोग गरिनेछ ।

नियमहरुः

क. अ इ उ ऋ तथा चन्द्रविन्दु आफैमा या व्यञ्जनको पछि आउँदा लघु हुन्छ = १ मात्रा

   उदाहरणः अ, इ, उ, ऋ, क, कि, कु, नि, अँ, कुँ आदि

ख. आ ई ऊ ए ऐ ओ औ अं आफैमा या व्यञ्जनको पछि आउँदा गुरु हुन्छ = २ मात्रा

   उदाहरणः  आ ई ऊ ए ऐ ओ औ अं, नै, लौ, पे, सं आदि

अन्य उदाहरणहरुः

सम्झिने = सम् + झि + ने = २ १ २

मन  = मन् = २

बिर्सुँ  = बिर् + सुँ = २ १

कसोरी  = क + सो + री ‍= १ २ २

जाने =  जा + ने = २ २

निष्ठुरी  = निष् + ठु + री = २ १ २

समय = स + म + य = १ १ १

कम = कम = २

पलपल = पल् + पल = २ २

यी तलका शब्दलाई तक्तीअ गरेर वजन पत्ता लाउनुस्ः

पत्यार

उज्यालो

पवित्र

पत्र

न्वारान

तिम्रो

तिमीलाई

चन्द्रमा

चन्द्रमुखी

पुनर्जन्म

जिन्दगी

स्थायी

बसोबास

कक्षा

प्रज्ञा

कष्ट

सुमधुर

जून

हुन

कृष्ण

आनन्द

सँक्रान्ति

यक्ष

क्षितिज

निमन्त्रणा

साहित्य

मान्यवर

शब्दका बराबर वजन भएमा हामी तिनलाई हमवज्न या सममात्री शब्द भनिन्छ । सममात्रा भन्नाले बराबर मात्रा मात्र बुझ्नु भने हुँदैन । सममात्रा भन्नाले शब्दमा आउने लघु गुरुको निश्चित क्रममा हुन जरुरी हुन्छ । उदाहरणका लागिः

बन्धकी = २१२ = ५

कामना = २१२ ‍= ५

दुवैमा २१२ मात्रा आएको हुँदा हामी यिनलाई हमवज्न या सममात्री भन्न सक्छौं । जब किः

मसाला = १२२ = ५

तम्बाकु = २२१ = ५

हमवज्न या सममात्री हैनन् । किनकि दुवैको वजन ५ भए पनि क्रममा भने १२२ र २२१ छन् जुन समान छैनन् ।

नेपालीमा सममात्री भन्नुभन्दा पनि नयाँ शब्द सहमात्री भन्न म रुचाउँछु । तर मैले कुनै शब्द प्रतिपादन गरेर चलेको शब्दलाई यसको मूल्य घटाउन चाहेको हैन ।

रुक्न (गण) के हो ?

रुक्नलाई नेपालीमा हामी गण भन्छौं । उर्दूमा रुक्नको अर्थ खम्बा या pillar हो । मतलब बहरका खम्बा नै रुक्न हो । लघु र गुरु (उर्दूमा लाम - लघु र गाफ - गुरु) का निश्चित क्रममा भएका समूहलाई नै रुक्न भनिन्छ । बहरमा लाम र गाफका मात्राको एक एकाईलाई जुज भनिन्छ । जुजको निश्चित क्रमलाई रुक्न भनिन्छ । जुज निम्न प्रकारका हुन्छन्ः

सबाब-ए-खफीफ > २

सबाब-ए-साकी > ११

वताद-ए-मज्मू > १२

वताद-ए-मफरुक > २१

फासिला-ए-सुगरा > ११२

फासिला-ए-कुबरा > १११२

यी माथिका जुजहरु (बहुबचन अज्जा) का समूह भए पनि उर्दू बहरमा यी तलका अज्जामात्र प्रयोग गर्न उचित मानिएकोछः

सबाब-ए-खफीफ > २

वताद-ए-मज्मू > १२

वताद-ए-मफरुक > २१

फासिला-ए-सुगरा > ११२

रुक्न यिनै जुजहरु या अज्जाका समूहका निश्चित मात्राक्रमलाई भनिन्छ । रुक्नको बहुवचन या समूहलाई अरकान भनिन्छ । जुजका मिश्रणबाट अनगिन्ति रुक्न र अनगिन्ति अरकान निस्कन सक्छन् । तर ७ आधारभूत रुक्नलाई पहिचान दिइएकोछ बहरमा । पछि पछि अन्य रुक्नका प्रयोग बारे छलफल गरिनेछ ।

रुक्नका नामहरु अरबी भाषाबाट आएका तिनका कुनै माने हुँदैन । हरेक रुक्नलाई अफाइल (अर्थात् फूट) मा बाँडिएका हुन्छन् । एक रुक्नमा ३, ४ या ५ अफाइल हुन्छन् ।

उदाहरणका लागि

फाइलुन् = फा ‌+ इ + लुन् = ३ अफाइल (फूट)

यसको वजन = २ ‌+ १ + २ ‍= ५ मात्रा

अफाइल या फूटका आधारमा रुक्नहरुको वर्गिकरण र तिनका नामहरुः

३ अफाइल जसलाई खामसी अर्कान पनि भनिन्छ

-----------------------------------------------------

फाइलुन् = फा ‌+ इ + लुन् = ३ अफाइल (फूट) = २ १ २

फऊलुन = फ ‌+ ऊ + लुन् = ३ अफाइल (फूट) = १ २ २

४ अफाइल

-----------

मफाईलुन = मु + फा ‌+ ई + लुन् = ४ अफाइल (फूट) = १२२२

फाइलातुन = फा ‌+ इ + ला + तुन् = ४ अफाइल (फूट) = २१२२

मुस्तफ्इलुन = मु्स् ‌+ तफ् + इ + लुन् = ४ अफाइल (फूट) =२२१२

यसमा पछि फाईलातु अर्थात २२२१ को पनि रुक्न थपिएकोछ जुन जायज देखिन्छ ।

५ अफाइल

-----------

मुतफाइलुन = मु + त ‌+ फा + इ + लुन् = ५ अफाइल (फूट) = ११२१२

मफाइलतुन = म + फा ‌+ इ + ल + तुन् = ५ अफाइल (फूट) = १२११२

माथिका ४ र ५ अफाइल भएका रुक्न या अरकानलाई सबाई अरकान पनि भनिन्छ ।

रुक्नको शुद्ध रुप र परिवर्तित रुपका अनुसार २ रुप छन्ः

१. सालिम रुक्न - शुद्ध र मूल रुक्न

२. मुजाहिफ रुक्न - परिवर्तित तथा उप रुक्न

हामी यहाँ शुद्ध रुक्नको नाम र तिनका रुपहरु राख्दैछौं ।

फऊलुन = मुतकारिब = १२२

फाइलुन् = मुतदारिक = २१२

मफाईलुन = हजज = १२२२

फाइलातुन = रमल = २१२२

मुस्तफ्इलुन = रजज = २२१२

मुतफाइलुन = कामिल = ११२१२

मफाइलतुन = वाफिर = १२११२

यी आधारभूत अरकानको पुनरावृत्तिबाट बहर बनेको हुन्छ । यी अरकान कतिपटक पुनरावृत्ति भएकाछन् तिनको अनुरुप भिन्न नाम हुन सक्छन् । यिनका शुद्ध रुप मात्र प्रयोग भए भने सालिम रुप हुन्छन् ।

जस्तैः

क) १२२२ - १२२२ - १२२२ - १२२२ = ४ पुनरावृत्ति = मुसम्मन

ख) १२२२ - १२२२ - १२२२ = ३ पुनरावृत्ति = मुसद्दस

ग) १२२२ - १२२२ = २ पुनरावृत्ति = मुरब्बा

ग) १२२२ = मुसना

अब आजको लागि एक तक्तीअ गर्ने विधि तथा बहरको नाम थाहा पाउने विधिः

मानौं एक गजल लियौं-

उही उस्तै सधैँ जस्तै, चटारोले जल्यो छाती

नयाँ, नौलो समस्याको, लठारोले जल्यो छाती

- प्रभाती किरण

अब यसलाई तक्तीअ गरौं । यो गजलको रुक्न पत्ता लगाउनु पहिलो काम हुन्छ । तल तक्तीअ गरिएको एक उदाहरणः

१-२-२--२ १-२-२-२,   १-२-२-२   १-२-२-२

मफाईलुन मफाईलुन मफाईलुन मफाईलुन

उही उस्तै सधैँ जस्तै, चटारोले जल्यो छाती

१-२-२-२  १-२-२-२,  १-२-२-२   १-२-२-२

मफाईलुन मफाईलुन मफाईलुन मफाईलुन

नयाँ, नौलो समस्याको, लठारोले जल्यो छाती

यो गजलमा रुक्न छः

मफाईलुन x ४= १२२२ x ४

माथि तालिकामा हेरियो भने यो हजजको शुद्ध रुप अर्थात् सालिम रुप हो । यसैले यसलाई बहरको नाम भन्नु पर्दा "हजज सालिम" भन्न सकिन्छ । अनि ४ पटक पुनरावृत्ति भएको भनेर जनाउनका लागि हामी "मुसम्मन" पनि जोड्छौं । यसो गर्दा बहरको नाम भयोः "हजज मुसम्मन सालिम" ।

 यही नियम अन्य बहरमा पनि प्रयोग हुन्छ । अन्य बहरका नाम र तिनका वजन तथा मुजाहिफ रुक्न हामी अर्को पाठमा समावेश गर्दै जानेछौं । साथै तक्तीअ गर्ने अन्य विधिहरुका उपनियमहरु पनि राख्दै जानेछौं ।

Written by Karun Thapa

Source : Bahar Pathsala 

Nepali Gazal Training , अतिथि लेखहरु

बहर के हो ? बिस्तृत जानकारीमुलक लेख बहर पाठशाला बाट साभार - करूण थापा

Article Source : बहर पाठशाला फेसबुक ग्रुप 

लेखक : करूण थापा

पाठ १: स्वर, व्यञ्जन, मात्रा गणना र बहरबारे

बहर के हो ? भनेर बुझ्नु अघि केही आधारभूत कुराहरु बुझ्नु जरुरी हुन्छ ।

संसारमा धेरै भाषाहरु छन् र सबैजसो भाषामा साहित्य लेखिएका पनि छन् । ती सबै भाषाका सबैभन्दा सानो रुप भनेको वर्ण हो । अरु भाषाको कुरा छाडेर हामी नेपाली भाषाको कुरा गर्दा नेपाली भाषामा हामी जुन शब्दले आफ्ना अभिव्यक्तिहरु व्यक्त गर्छौं ती शब्दहरु अक्षरबाट (वर्ण) बनेका हुन्छन् । हामी नेपाली लेख्नका लागि देवनागरी लिपिको प्रयोग गर्छौं । देवनागरी लिपिमा वर्ण २ प्रकारका छन्ः

१. स्वर

२. व्यञ्जन

१. स्वरः     

----------

जुन वर्णका उच्चारण स्वतन्त्र उच्चारण गरिन्छ र जसको उच्चारणका लागि अन्य वर्णको सहयोग लिनु पर्दैन ।

- स्वर वर्णका उदाहरणः अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ए, ऐ, ओ, औ

उच्चारणका समयको हिसाबले स्वरमा तीन प्रकारमा बाँडिएकोछः

क. ह्रश्व स्वरः कम समय लाग्ने स्वरहरु - अ, इ, उ, ऋ (लघु)

ख. दीर्घ स्वरः लामो समय लाग्ने स्वरहरु - आ, ई, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ (गुरु)

ग. प्लुत स्वरः टाढाको व्यक्तिलाई बोलाईंदा प्रयोग हुने स्वर

२. व्यञ्जनः    

--------------

जुन वर्णका पूर्ण उच्चारणका लागि स्वरको सहायता लिनुपर्छ यस्ता वर्णलाई व्यञ्जन भनिन्छ । व्यञ्जनको उच्चारणको लागि स्वरको सहायता चाहिन्छ नत्र तिनलाई उच्चारण गर्न सकिन्न ।

    यी व्यञ्जन निम्न प्रकारका हुन्छन्ः

    क. स्पर्शः यी वर्णहरु पाँच भागमा विभाजित छन् जसमा पाँच पाँच व्यञ्जन छन्ः

        कवर्गः क् ख् ग् घ् ड़्

        चवर्गः च् छ् ज् झ् ञ्

        टवर्गः ट् ठ् ड् ढ् ण्

        तवर्गः त् थ् द् ध् न्

        पवर्गः प् फ् ब् भ् म्

    ख. अंतःस्थ:    य् र् ल् व्

    ग. ऊष्म : श् ष् स् ह्

    घ. सयुंक्त व्यंजनः क्ष, त्र, ज्ञ

        - यी व्यञ्जहरुलाई पनि वर्णमालामा गनिए पनि यी तीन अक्षरहरु क्रमशः

        क्ष=क्+ष / ज्ञ=ज्+ञ / त्र=त्+र

मात्राः

 ------

* मात्रा १: माथि वर्णन गरिएका लघु स्वर र लघु स्वर लागेका व्यञ्जनहरुको मात्रा - १

(अ, इ, उ, ऋ, क, कि, कु, कृ)

* मात्रा २: माथि वर्णन गरिएका दीर्घ स्वर र दीर्घ स्वर लागेका व्यञ्जनहरुको मात्रा - २

(आ, ई, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ, का, की, के, को, कौ)

* मात्रा २: कुनै पनि संयुक्त अक्षर भएका अगाडिका स्वर या व्यञ्जनको मात्रा - २

जस्तैः     

'अङ्क' मा 'अङ्' - २

'मन्त्र' मा 'मन्' - २    

मात्राका गणनाका उदाहरणहरुः

कलम = क + ल + म = १ + १ + १ लेख्दा यस्तो भए पनि गजलमा बोलीका आधारमा गणना गरिने भएकाले बोल्दाः

कलम = क + लम् = १ + २   

गमला = ग + म + ला = १ + १ + २

कालो ‍= का + लो = २ ‌+ २

भोलि = भो + लि = २ + १

काम = काम् = २

शान्ति = शान् + ति = २ ‌+ १

पूर्व = पूर् + व = २ ‌+ १

मात्रा गणना बारे विस्तृत अभ्यास अर्को पाठमा गराइनेछ ।

Stress:

 ----------

नेपाली तथा अन्य सँस्कृतबाट आएका भाषामा लामो र छोटो स्वरका आधारमा उच्चारण गरिन्छ भने Latin बाट आएका भाषाहरु जस्तै अंग्रेजी आदिमा stress अर्थात् जोडका आधारमा उच्चारण हुने गर्दछ । यसैले अंग्रेजी भाषामा बहर या छन्द लामो र छोटो स्वरको आधारमा भन्दा पनि stress को आधारमा गरिन्छ । यसैले अंग्रेजी भाषामा बहरका गुञ्जाइस कम हुन्छ । अंग्रेजीमा लेखिएका गजलहरु बहरमा हुनु नपर्ने अर्को कारण ती पूर्वीय शाश्त्रीय संगीतमा संगीतबद्ध गरेर कमै गाइन्छ ।

यसर्थ पूर्वीय काव्यको छन्द र लयको सीधा लक्ष्य भनेकै पूर्वीय शाश्त्रीय संगीत हो र यसैकारण छन्द बहर र शाश्त्रीय संगीतको नजीकको सम्बन्ध छ ।

छन्द / बहर के हो ?

-----------------------

गजल एक गेय विधा हो र यसलाई  Lyrical poem (गेय कविता) पनि भनिन्छ भनेर सबैले बुझिसक्नुभएकोछ । Lyrical poem (गेय कविता) भएको हुनाले गाइनका लागि यसका लागि निश्चित लयको खाँचो हुन्छ । जब हामी गाउने कुरा गर्छौं, यसमा लय या तालको खुबै ठूलो भूमिका हुने गर्दछ । संगीतमा ताल र लय भनेको निश्चित समयमा निश्चित ध्वनिको पुनरावृत्ति हुने अवस्था हो । काव्यमा लय या ताल छोटा स्वर र लामा स्वरका शब्दहरुको निश्चित समयमा निश्चित पुनरावृत्ति हो भनेर बुझिन्छ । यही छोटा र लामा स्वर अर्थात् लघु र गुरुको निश्चित समयमा हुने पुनरावृत्तिको अवस्थालाई लय भनिन्छ । तर सबै लयहरु कर्णप्रिय हुन्छन् भन्ने छैन । यसैकारण संगीतमा धेरै तालहरु हुँदा हुँदै पनि केही तालहरु मात्र प्रचलित भए जस्तै काव्यमा पनि केही निश्चित तरीकाले बनेका लयहरुको समूहमा रचित काव्य लयमा वाचन गर्दा सुन्दर लाग्छन् र संगीतमा पनि सुन्दर लाग्छन् । तिनै निश्चित तरिकामा बाँधिएका लयका समूहलाई नै हामी बहर या छन्द भनिन्छ ।

छन्दशाश्त्रलाई उर्दूमा अरुज र अंग्रेजीमा prosody भनिन्छ । छन्दलाई उर्दूमा बहर तथा अँग्रेजीमा meter भनिन्छ । 

केही उदाहरणहरु

-------------------

छन्द

२२२ -- ११२ -- १२१ -- ११२ -- २२१ -- २२१ -- २

भाका, भू--ल, दया,-- क्षमा र -- ममता, -- सन्तोष -- जान्दैन -- त्यो,

२२२ -- ११२ -- १२१ -- ११२ -- २२१ -- २२१ -- २

इन्द्रै बि--न्ति गरुन् -- झुकेर -- पदमा -- त्यो बिन्ति -- मान्दैन -- त्यो,

- लेखनाथ पौडेल

बहर

२२१२ - २२१२ // २२१२- २२१२

खोली बग्यो - यो आँसुको // पानी भयो - भन्नै पर्योा ।

२२१२ - २२१२ // २२१२- २२१२

छाती दुख्यो - मर्ने गरी // बानी भयो - भन्नै पर्योा ।

- करुण थापा

यी समूहलाई कसले निर्माण गर्यो  भन्ने प्रश्न पनि उठ्छ । यी छन्द र बहरहरु काव्य र संगीतज्ञाताहरुबाट नै निर्माण भएका हुन् । जसरी अन्य शाश्त्र जस्तै आयुर्वेद, संगीतशाश्त्र छन् जुन हामी सबैले मानेकाछौं । यस्तै काव्यका यी छन्दहरु पनि ती ज्ञाताहरुबाट नै निर्माण गरिएकाहुन् । जसरी आयुर्वेद तथा संगीतशाश्त्रलाई वैज्ञानिक युगले नकार्न सकेकोछैन, त्यसै गरी छन्द र बहर पनि विज्ञानले नकारेको अवस्था छैन । यसर्थ गजल काव्यको पनि सीधा सम्पर्क संगीतशाश्त्रसँग बनाउनका लागि बहर र छन्दको निर्माण भएकोहो । यी शाश्त्रमा बहस गर्नु पर्ने र गजल बहरमा लेखिने परम्परामा औंला ठड्याउनु पर्ने कुनै कारण देखिंदैन । यदि काव्यशाश्त्रमा बहर चाहिंदैन भन्छौं भने संगीतमा पनि सरगम र संगीतशाश्त्र चाहिंदैन या आयुर्वेद चाहिंदैन भन्नु बराबर हो ।

त, निश्चित समयमा निश्चित लघु स्वर र निश्चित गुरु स्वरको बनावट जुन शाश्त्रका ज्ञाताहरुबाट प्रतिपादन गरिएकाछन्, तिनको प्रयोग गजलमा गर्नुले गजललाई लयमा वाचन गर्न सजिलो, संगीतवद्ध गर्न सजिलो, गाउन सजिलो तथा कोमल र मीठो बनाउने कुरामा दुई मत हुन नहुने पक्का छ ।

पाठ २: मात्रा गणना, जुज, रुक्न, तक्तीअ र बहर

शब्दका मात्रा या वजन (उर्दू वज्न)

हामीले पहिलो पाठबाट थाहा पाइसक्यौं कि मात्रा लघु या गुरु हुन सक्छन् । हामीले लघुलाई १ र गुरुलाई २ भनेर गन्न सक्छौं । यी दुवै आफूमा भिन्न रुप हुन् । २ लघु बराबर १ गुरु नहुन पनि सक्छ । तर करीब करीब २ लघु बराबर १ गुरु हुने अवस्था मानिएकोछ । यसैले बहरमा कहिलेकाँही २ लघुको ठाउँमा १ गुरु पनि राख्न पाइने नियम छ ।

हाम्रो भाषा सँस्कृतबाट आएको हुनाले हामी लघु गुरु भन्छौं । अनि हामीकहाँ पिङगल छन्दको प्रावधान छ । अनि उर्दूमा पिङ्गल जस्तै नियमसँग मिल्दो बहर छ । यसै गरी ग्रीक र ल्याटिनमा पनि prosody भनिन्छ र ती भाषामा पनि आफ्नै किसिमका छन्द विद्यमान छन् ।

ल्याटिन जहाँबाट अँग्रेजी भाषा आएकोछ त्यहाँ पनि यो व्यवस्था छ जसमा mora भनेको मात्रा हुन्छ र १ mora (लघु) short syllable तथा २ mora लाई गुरु या long syllable मानिन्छ । तीन मात्राको अर्थात् १ mora (short syllable लघु) र २ mora (long syllable गुरु) सँयुक्त मात्रालाई trochee भनिन्छ । यसै गरी २ गुरु (४ mora) को समूहलाई spondee भनिन्छ ।

चार मात्राका ल्याटिन छन्दका रुपहरुः 

Dactyl : 211

Anapest : 112

Spondee : 22

Proceleusmaticus : 1111

यी जस्तै अन्य विभिन्न रुप छन् र ल्याटिनमा यी माथिका 1 या 2 का सट्टा यिनलाई उच्चारण गर्दा लाग्ने समयको आधारमा सीधै संगीतका नोटेसनमा यिनलाई लेखिन्छ ।

यसैकारण छन्दशाश्त्र, अरुज या prosody जसले जहाँ जे जे भने पनि,  यिनका रुपहरु र नियमहरु केही भिन्न भए पनि आधारभूत कुराहरुमा सबैमा समानता पाइन्छ । यी छन्दशाश्त्र या अरुज या prosody को एकै लक्ष्य हो काव्यलाई गेय बनाउनु ।

यसलाई यहीं छोडेर लघु १ र गुरु २ लेखेर अब हामी अघि बढ्छौं । हामी छन्दमा भन्दा पनि बढी बहरमा केन्द्रित हुनेछौं किनकि गजलमा छन्द भन्दा पनि बहरको प्रयोग हुनुपर्छ ।

शब्दको मात्रा या वजन निर्धारण

हामी यो पाठमा विभिन्न शब्दहरुका मात्रा विभाजन या वजन निर्धारण बारेमा अझै गहिराईमा छलफल गर्नेछौं ।

पहिलो पाठमा छुट्याइका लघु र गुरु या १ या २ मात्राका वर्णहरुलाई लिएर कुनै पनि शब्दको वजन या मात्रा निर्धारित गर्न सकिन्छ । कुनै पनि शब्दको वजन त्यो शब्दको मात्राको जोड गरेपछि आउँछ । कुनै पनि शब्दको वजन कति हुन्छ भनेर अब हामी यहाँ केही उदाहरणका साथ अभ्यास गर्छौं ।

पहिला बहरमा मात्रा गणनाका साधारण नियममा हामी अभ्यस्त हुनाका लागि केही नियमहरु यहाँ राख्न चाहन्छौं । यहाँ भएका नियम बाहेक पनि केही उपनियमहरु छन् जसको चर्चा पछि बिस्तारमा गरिनेछ ।

बहरमा मात्राहरुको निर्धारण लिखित भन्दा पनि शुद्ध उच्चारण गर्दा सुनिने आवाजका आधारमा गरिन्छ । पिङ्गल छन्दमा भने लिखितको महत्व पनि त्यतिकै देखिन्छ । यसैले पिङ्गल छन्दमा लिखितमा खुट्टा काटेर त्यो अक्षर आधा हो भनिरहनुपर्छ भने बहरमा खुट्टा काटेर लेखिन जरुरी हुँदैन ।

बहर = एक दिन नारद सत्यलोक

छन्द = एक् दिन् नारद् सत्यलोक्

हुन त छन्द र बहरका नियममा समानता देखिन्छन् तर हामी बहरमा बढी अब केन्द्रित हुने भएकाले अब बहरकै हिसाबले नियमहरु पनि लेखिंदै गइनेछ । मात्रा गणना गर्ने पद्धतिलाई उर्दूमा तक्तीअ भनिन्छ । अबदेखि तक्तीअ शब्द नै प्रयोग गरिनेछ ।

नियमहरुः

क. अ इ उ ऋ तथा चन्द्रविन्दु आफैमा या व्यञ्जनको पछि आउँदा लघु हुन्छ = १ मात्रा

   उदाहरणः अ, इ, उ, ऋ, क, कि, कु, नि, अँ, कुँ आदि

ख. आ ई ऊ ए ऐ ओ औ अं आफैमा या व्यञ्जनको पछि आउँदा गुरु हुन्छ = २ मात्रा

   उदाहरणः  आ ई ऊ ए ऐ ओ औ अं, नै, लौ, पे, सं आदि

अन्य उदाहरणहरुः

सम्झिने = सम् + झि + ने = २ १ २

मन  = मन् = २

बिर्सुँ  = बिर् + सुँ = २ १

कसोरी  = क + सो + री ‍= १ २ २

जाने =  जा + ने = २ २

निष्ठुरी  = निष् + ठु + री = २ १ २

समय = स + म + य = १ १ १

कम = कम = २

पलपल = पल् + पल = २ २

यी तलका शब्दलाई तक्तीअ गरेर वजन पत्ता लाउनुस्ः

पत्यार

उज्यालो

पवित्र

पत्र

न्वारान

तिम्रो

तिमीलाई

चन्द्रमा

चन्द्रमुखी

पुनर्जन्म

जिन्दगी

स्थायी

बसोबास

कक्षा

प्रज्ञा

कष्ट

सुमधुर

जून

हुन

कृष्ण

आनन्द

सँक्रान्ति

यक्ष

क्षितिज

निमन्त्रणा

साहित्य

मान्यवर

शब्दका बराबर वजन भएमा हामी तिनलाई हमवज्न या सममात्री शब्द भनिन्छ । सममात्रा भन्नाले बराबर मात्रा मात्र बुझ्नु भने हुँदैन । सममात्रा भन्नाले शब्दमा आउने लघु गुरुको निश्चित क्रममा हुन जरुरी हुन्छ । उदाहरणका लागिः

बन्धकी = २१२ = ५

कामना = २१२ ‍= ५

दुवैमा २१२ मात्रा आएको हुँदा हामी यिनलाई हमवज्न या सममात्री भन्न सक्छौं । जब किः

मसाला = १२२ = ५

तम्बाकु = २२१ = ५

हमवज्न या सममात्री हैनन् । किनकि दुवैको वजन ५ भए पनि क्रममा भने १२२ र २२१ छन् जुन समान छैनन् ।

नेपालीमा सममात्री भन्नुभन्दा पनि नयाँ शब्द सहमात्री भन्न म रुचाउँछु । तर मैले कुनै शब्द प्रतिपादन गरेर चलेको शब्दलाई यसको मूल्य घटाउन चाहेको हैन ।

रुक्न (गण) के हो ?

रुक्नलाई नेपालीमा हामी गण भन्छौं । उर्दूमा रुक्नको अर्थ खम्बा या pillar हो । मतलब बहरका खम्बा नै रुक्न हो । लघु र गुरु (उर्दूमा लाम - लघु र गाफ - गुरु) का निश्चित क्रममा भएका समूहलाई नै रुक्न भनिन्छ । बहरमा लाम र गाफका मात्राको एक एकाईलाई जुज भनिन्छ । जुजको निश्चित क्रमलाई रुक्न भनिन्छ । जुज निम्न प्रकारका हुन्छन्ः

सबाब-ए-खफीफ > २

सबाब-ए-साकी > ११

वताद-ए-मज्मू > १२

वताद-ए-मफरुक > २१

फासिला-ए-सुगरा > ११२

फासिला-ए-कुबरा > १११२

यी माथिका जुजहरु (बहुबचन अज्जा) का समूह भए पनि उर्दू बहरमा यी तलका अज्जामात्र प्रयोग गर्न उचित मानिएकोछः

सबाब-ए-खफीफ > २

वताद-ए-मज्मू > १२

वताद-ए-मफरुक > २१

फासिला-ए-सुगरा > ११२ 

रुक्न यिनै जुजहरु या अज्जाका समूहका निश्चित मात्राक्रमलाई भनिन्छ । रुक्नको बहुवचन या समूहलाई अरकान भनिन्छ । जुजका मिश्रणबाट अनगिन्ति रुक्न र अनगिन्ति अरकान निस्कन सक्छन् । तर ७ आधारभूत रुक्नलाई पहिचान दिइएकोछ बहरमा । पछि पछि अन्य रुक्नका प्रयोग बारे छलफल गरिनेछ ।

रुक्नका नामहरु अरबी भाषाबाट आएका तिनका कुनै माने हुँदैन । हरेक रुक्नलाई अफाइल (अर्थात् फूट) मा बाँडिएका हुन्छन् । एक रुक्नमा ३, ४ या ५ अफाइल हुन्छन् ।

उदाहरणका लागि

फाइलुन् = फा ‌+ इ + लुन् = ३ अफाइल (फूट)

यसको वजन = २ ‌+ १ + २ ‍= ५ मात्रा

अफाइल या फूटका आधारमा रुक्नहरुको वर्गिकरण र तिनका नामहरुः

३ अफाइल जसलाई खामसी अर्कान पनि भनिन्छ

-----------------------------------------------------

फाइलुन् = फा ‌+ इ + लुन् = ३ अफाइल (फूट) = २ १ २

फऊलुन = फ ‌+ ऊ + लुन् = ३ अफाइल (फूट) = १ २ २

४ अफाइल

-----------

मफाईलुन = मु + फा ‌+ ई + लुन् = ४ अफाइल (फूट) = १२२२

फाइलातुन = फा ‌+ इ + ला + तुन् = ४ अफाइल (फूट) = २१२२

मुस्तफ्इलुन = मु्स् ‌+ तफ् + इ + लुन् = ४ अफाइल (फूट) =२२१२

यसमा पछि फाईलातु अर्थात २२२१ को पनि रुक्न थपिएकोछ जुन जायज देखिन्छ ।

५ अफाइल

-----------

मुतफाइलुन = मु + त ‌+ फा + इ + लुन् = ५ अफाइल (फूट) = ११२१२

मफाइलतुन = म + फा ‌+ इ + ल + तुन् = ५ अफाइल (फूट) = १२११२

माथिका ४ र ५ अफाइल भएका रुक्न या अरकानलाई सबाई अरकान पनि भनिन्छ ।

रुक्नको शुद्ध रुप र परिवर्तित रुपका अनुसार २ रुप छन्ः

१. सालिम रुक्न - शुद्ध र मूल रुक्न

२. मुजाहिफ रुक्न - परिवर्तित तथा उप रुक्न 

हामी यहाँ शुद्ध रुक्नको नाम र तिनका रुपहरु राख्दैछौं ।

फऊलुन = मुतकारिब = १२२

फाइलुन् = मुतदारिक = २१२

मफाईलुन = हजज = १२२२

फाइलातुन = रमल = २१२२

मुस्तफ्इलुन = रजज = २२१२

मुतफाइलुन = कामिल = ११२१२

मफाइलतुन = वाफिर = १२११२

यी आधारभूत अरकानको पुनरावृत्तिबाट बहर बनेको हुन्छ । यी अरकान कतिपटक पुनरावृत्ति भएकाछन् तिनको अनुरुप भिन्न नाम हुन सक्छन् । यिनका शुद्ध रुप मात्र प्रयोग भए भने सालिम रुप हुन्छन् ।

जस्तैः

क) १२२२ - १२२२ - १२२२ - १२२२ = ४ पुनरावृत्ति = मुसम्मन

ख) १२२२ - १२२२ - १२२२ = ३ पुनरावृत्ति = मुसद्दस

ग) १२२२ - १२२२ = २ पुनरावृत्ति = मुरब्बा

ग) १२२२ = मुसना

अब आजको लागि एक तक्तीअ गर्ने विधि तथा बहरको नाम थाहा पाउने विधिः

मानौं एक गजल लियौं-

उही उस्तै सधैँ जस्तै, चटारोले जल्यो छाती

नयाँ, नौलो समस्याको, लठारोले जल्यो छाती

- प्रभाती किरण

अब यसलाई तक्तीअ गरौं । यो गजलको रुक्न पत्ता लगाउनु पहिलो काम हुन्छ । तल तक्तीअ गरिएको एक उदाहरणः

१-२-२--२ १-२-२-२,   १-२-२-२   १-२-२-२

मफाईलुन मफाईलुन मफाईलुन मफाईलुन

उही उस्तै सधैँ जस्तै, चटारोले जल्यो छाती

१-२-२-२  १-२-२-२,  १-२-२-२   १-२-२-२

मफाईलुन मफाईलुन मफाईलुन मफाईलुन

नयाँ, नौलो समस्याको, लठारोले जल्यो छाती

यो गजलमा रुक्न छः

मफाईलुन x ४= १२२२ x ४

माथि तालिकामा हेरियो भने यो हजजको शुद्ध रुप अर्थात् सालिम रुप हो । यसैले यसलाई बहरको नाम भन्नु पर्दा "हजज सालिम" भन्न सकिन्छ । अनि ४ पटक पुनरावृत्ति भएको भनेर जनाउनका लागि हामी "मुसम्मन" पनि जोड्छौं । यसो गर्दा बहरको नाम भयोः "हजज मुसम्मन सालिम" ।

यही नियम अन्य बहरमा पनि प्रयोग हुन्छ । अन्य बहरका नाम र तिनका वजन तथा मुजाहिफ रुक्न हामी अर्को पाठमा समावेश गर्दै जानेछौं । साथै तक्तीअ गर्ने अन्य विधिहरुका उपनियमहरु पनि राख्दै जानेछौं । 

आजलाई यत्ति । प्रश्नहरु र छलफल यही लेख मुनि गरियोस् ।

Thank you 

Article Written By Karun Thapa

Nepali Gazal Training , अतिथि लेखहरु

कार्यपत्रको पूरा पाठ :- रापतीको गजल साहित्य र सङ्गीतको सिंहावलोकन– सन्तोष श्रेष्ठ (२०७२ भाद्र २६)

१५०औ मोती जयन्तीको अवसरमा रापती समाज काठमाडौंद्वारा आयोजित बृहत् गजल गोष्ठी २०७२ मा सन्तोष श्रेष्ठद्वारा प्रस्तुत गरिएको कार्यपत्र ।

रापतीको गजल साहित्य र सङ्गीतको सिंहावलोकन–  सन्तोष श्रेष्ठ (२०७२ भाद्र २६)

विषय प्रवेश

नेपालका १४ अञ्चलमध्ये एक रापती अञ्चल हो । रापती अञ्चलमा पाँच जिल्ला पर्दछन् ती हुन् दाङ, प्यूठान, सल्यान, रोल्पा र रुकुम । भौगोलिक बनोटअनुसार रापती अञ्चलमा रहेका यी पाँच जिल्ला एक हातका पाँच औँलाजस्तै भावनात्मक रूपले एकतामा बाँधिएर रहेका छन् । रापती नदीको नामबाट नामाकरण गरिएको यस रापती अञ्चल प्राकृतिक, सांस्कृतिक र पर्यटकीय दृष्टिकोणले पनि महत्वपूर्ण नै मानिन्छ । यस अञ्चलका स्रष्टाको सिर्जनशिलता वा गजल साहित्य र सङ्गीतको अवस्था स्थानीय रूपमा र राष्ट्रिय रूपमा महत्वपूर्ण रहेको पाइन्छ । रापती अञ्चल बहुभाषिक, बहुजातीय र बहुसांस्कृतिक क्षेत्र हो ।

रापती गजल साहित्य र सङ्गीतमा विविधता भएको अञ्चल हो । यस अञ्चलबाट विविध भाषामा लेखिएका गजल प्रकाशन भएका छन् । गजल कृतिहरू पुस्तकका रूपमा र गीतिएल्बमका रूपमा प्रकाशन र प्रसारण भएका छन् । रापती अञ्चलबाट फुटकर रूपमा गजल लेख्नेको सङ्ख्या लगभग पाँच सय जति पाइन्छ भने गजलसङ्ग्रह प्रकाशन गर्नेहरूको सङ्ख्या पनि लगभग एक सयजति पाइन्छ । गजल सङ्गीतमा पनि दर्जनौँ स्रष्टाको उपस्थिति देखिन्छ । यस कार्यपत्र तयार पार्दा स्तरीय गजल लेखकहरू हुँदाहुँदै पनि विशेषगरी आफ्नो एकल वा सामूहिक गजलसङ्ग्रह प्रकाशन गरेका र साङ्गीतिक हिसाबले कम्तीमा एउटा गजल रचना, सङ्गीत र स्वरमा रेकर्ड भएकालाई मात्र समेटिएको छ ।

औपचारिक गजल लेखनको सुरुवात

रापती अञ्चलमा अनौपचारिक रूपमा गजल लेखनको सुरुवात कहिलेदेखि भयो र कसले ग¥यो भन्ने इतिहास स्पष्ट रूपमा भेटिएको छैन । अहिलेसम्मको रापतीको गजलयात्रालाई नियाल्दा त्यति लामो इतिहास भएको पाइँदैन । रापती अञ्चलमा औपचारिक रूपमा २०४० को दशकबाट फाट्टफुट्ट गजल लेख्न सुरु भएको पाइन्छ । २०४० को दशको मध्यदेखि रापती अञ्चलबाट उच्च शिक्षा अध्ययनका लागि काठमाडौँ पुगेका नेत्र एटम, कृष्णराज सर्वहारी, टीकाराम उदासी, पूर्ण भण्डारी पङ्कज, रमेश क्षितिज, रमेश सुवेदी, भावेश भुमरीजस्ता युवाहरूले गजलमा कलम चलाउने र वाचन गर्ने गरेको पाइन्छ ।

२०५० को दशकमा रापतीका पाँचै जिल्लाबाट शहरी क्षेत्रमा वा सदरमुकाममा रही क्याम्पस पढ्ने गजलप्रेमी विद्यार्थीहरूबाटै रापती अञ्चलको गजल साहित्यले केही अझै अगाडि बढ्ने अवसर पाएको देखिन्छ । २०५४÷५५ सालसम्म यस अञ्चलका गजल लेखकहरू देशका विभिन्न स्थानबाट प्रकाशित हुँदै आएका साना आकारका हवाई पत्रिकामा सिमित थिए । त्यतिखेर गजलका नवप्रवेशीका लागि गजल प्रकाशन गर्ने, गजलका बारेमा सिक्ने र गजलकारका रूपमा चिनाउने माध्यम केवल हवाईपत्रिकाहरू मात्र थिए । फाट्टफुट्ट क्याम्पसहरूमा भित्ते पत्रिका र वार्षिक स्मारिकाहरूमा पनि केही गजल रचना प्रकाशन हुन्थे । रापती अञ्चलका गजलकारहरूको पहिलो पुस्तालाई हवाईपत्रिकाद्वारा उत्पादित पुस्ता भन्दा पनि फरक पर्दैन ।

२०५५ देखि ६५ सम्मको एक दशकमा रापती अञ्चलमा संचारको विकास विस्तार भएको कालखण्ड हो । यसकालखण्डमा अनेकौँ पत्रपत्रिका खुल्ने, बन्द हुने सिलसिला चल्यो । यही सिलसिलाले रापतीको गजल लेखन फस्टाउनमा राम्रै मद्दत पुग्यो । लामोसमयदेखि प्रकाशित हुँदै आएको नयाँ युगबोधलगायतका दैनिक र साप्ताहिक पत्रपत्रिकाहरूले गजल प्रकाशनलाई प्राथमिकता दिने गरेकाले यस क्षेत्रमा गजल लेखनको राम्रो समूह निर्माण भयो ।

२०६० को दशकदेखि द्रूत गतिमा फैलिएका एफ्.एम्. रेडियोहरूमा ठूलो प्राथमिकताका साथ गजलहरू प्रसारित हुन पुगे । कम्प्युटर र छपाईको प्रविधिमा आएको परिवर्तनसँगै विस्तारै साहित्य र गजल प्रधान पत्रपत्रिकाको प्रकाशन हुने क्रम पनि बढ्यो । २०४० र ५० को दशकमा हवाई पत्रिकामा सिमित २०६० को दशकको अन्त्यसम्म आइपुग्दा गजल प्रकाशन र प्रसारण गर्ने थुप्रै माध्यमहरू भए । रापतीको गजल विस्तार र विकासका लागि यी सबै सहयोगी माध्यमहरू बन्न पुगे । २०७० दशकको सुरुवातलाई हेर्दा रापतीको गजलीय यात्रा आफ्नो स्पष्ट गन्तव्यतिर लम्केको पाइन्छ ।

रापती अञ्चलको अहिलेसम्मको अध्ययनका आधारमा दाङका गजलकार नेत्र एटमको गजल नै पहिलो गजल लेखन मानिन्छ । एटमको गजल २०४९ आषाढ १६ गते दाङबाट प्रकाशित दृष्टिकोण साप्ताहिकमा प्रकाशन भएको छ । एटमको प्रकाशित –

सकिएन मेटाउन अनमोल ती जितहरू

सधैँ मलाई गाउनु प¥यो विवशताका गीतहरू

रापती अञ्चलको पहिलो गजलसङ्ग्रह रोल्पाका गजलकार टीकाराम उदासीको ‘वर्तमानमा बाँच्न खोज्दा’ हो ।

रापती अञ्चलबाट हालसम्म प्रकाशित गजलसङ्ग्रहहरू

१. वर्तमानमा बाँच्न खोज्दा – २०५०, टीकाराम उदासी, रोल्पा

२. जेलभित्रको मुटु – २०५४, के. बी. उदय, प्यूठान

३. अनुभूतिका स्वरहरू – २०५४, प्रेमप्रकाश मल्ल ‘मधुकर’, रुकुम

४. परिवेशका धूनहरू –२०५६, टीकाराम उदासी, रोल्पा

५. संकल्पका शीखा – २०५७, पूर्ण भण्डारी ‘पङ्कज’, सल्यान

६. उनका गजल – २०५८, उदय जीएम÷नवीन विभास, रोल्पा

७. गजल सिद्धान्त र नेपाली गजलको इतिहास – २०५८, टीकाराम उदासी, रोल्पा – नेपाली गजलको इतिहासमा

   लेखिएको पहिलो शोधपत्र)

८. परेलीमा बाढी – २०५९, सुदीप गौतम, दाङ

९. भावनाका विम्बहरू – २०५९, सुशील पुन ‘विरही’, दाङ

१०. स्पन्दन भाग १ – २०६०, इन्द्र यात्री÷ओम पन्छी÷डीबी टुहुरो, रोल्पा

११. अनुभूतिका तरङ्ग – २०६०, वीपी सेढाईं, प्यूठान

१२. तरङ्ग – २०६०, ओम पन्छी, रोल्पा

१३. मेरा मनका गीत – २०६०, नारायण नेपाल

१४. भित्र कतै दुख्छ भने – २०६०, नेत्र एटम, दाङ

१५. अर्थहीन युद्ध – २०६०, नारायण सल्यानी, सल्यान

१६. मनको तरेलीमा – २०६१, रमेश सुवेदी, रोल्पा

१७. आछत – २०६१, भुवन भाइ, दाङ (थारु भाषाको पहिलो गजलसङ्ग्रह)

१८. भौगर – २०६१, छविलाल कोपिला, दाङ (नेपाली तथा थारु भाषाको गजलसङ्ग्रह)

१९. आत्मकथा – २०६१, निर्जना आँसु, रोल्पा

२० पञ्चामृत – २०६१, कविता उपाध्याय, रोल्पा

२१. आँसु – २०६२, सन्तोष श्रेष्ठ, दाङ

२२. जिन्दगी – २०६२, गायत्री घर्तीमगर, रोल्पा

२३. यात्राका घुम्तीहरू – २०६२, सुशील पुन ‘विरही’, दाङ

२४. मनको व्यथा – २०६२, कमानसिंह कान्छा, दाङ

२५. स्पन्दन भाग २ – २०६२, डीबी टुहुरो÷इन्द्र यात्री÷ओम पन्छी÷निर्जना आँसु÷कुल अवशेष÷मिलन उपहार

    पुन÷सुशील जलन÷के.बी. विरही÷मोहन विवश, रोल्पा

२६. मुक्तिका आवाज – २०६३, टीका बस्नेत, दाङ

२७. युद्धका पीडाहरू – २०६३, नवीन बिसी ‘अनमोल’, सल्यान

२८. ब्युँझिएका बस्तीहरू – २०६३, तुलसी चिन्तक भट्टराई, दाङ

२९. कहिले फुल्छ ऊ – २०६३, छविलाल कोपिला, दाङ (नेपाली र थारु भाषा)

३०. आफैँ आफ्नो साथी भएँ – २०६३, रमेश क्षितिज, दाङ

३१. जिजीविशा – २०६३, इन्द्र यात्री, रोल्पा

३२. सजल – २०६४, प्रेमप्रकाश मल्ल ‘मधुकर’, रुकुम

३३. गजल रापती – २०६४, सुशील गौतम, दाङ

३४. चञ्चल मन चुलबुल हुँदा – २०६४, रक्षा क्षेत्री, रोल्पा

३५. तड्पिएका मनहरू – २०६४, धिरज बीएम ‘अथाह सागर’, रोल्पा

३६. कथाको हानी – २०६५, नीम बहादुर घर्तीमगर, रोल्पा

३७. विरहीका गजलहरू – २०६५, के.बी विरही, रोल्पा

३८. आधा बाटो हिँडेपछि – २०६५, तुलसी केसी ‘शरणार्थी’, रुकुम

३९. मरुभूमिको साहित्यिक यात्रा – २०६५, रोल्पाका २० जना गजलकारहरूको संयुक्त सङ्ग्रह

४०. निशानी – २०६५, विवेक सेन ‘निशानी’, रोल्पा

४१. सोच्वेक – २०६५, बोमबहादुर घर्तीमगर, रोल्पा (मगर भाषा)

४२. प्रदीपिका – २०६६, वीपी सेढाईं, प्यूठान

४३. आफ्नै देशको माटो प्यारो – २०६६, दीपेश पराई विष्ट, रोल्पा

४४. निलो कनिका – २०६६, ऋषि शर्मा ‘सुदामा’, दाङ

४५. स्मृतिमा तिम्रो आर्तनाद – २०६६, विष्णु शर्मा ‘अथकमनु’, रुकुम

४६. पलपलको याद – २०६६, विचरा वसन्त विष्ट ‘अलपत्र’, रोल्पा

४७. हिउँ पनि त उम्लिरहेछ – २०६६, समीर यात्री, रुकुम

४८. क्रान्तिकारी हातहरू – २०६७, १२ जनाको संयुक्त सङ्ग्रह, रोल्पा

४९. आस्थाका फूलहरू – २०६७, प्रबल विष्ट, दाङ

५०. गौतमका गजल – २०६७, हस्त गौतम ‘मृदुल’, रुकुम

५१. मृदुलका गजल – २०६७, हस्त गौतम ‘मृदुल’, रुकुम

५२. त्रिवेणी – २०६७, रमेश सुवेदी÷दामु मर्सिफुल÷कविता उपाध्याय, रोल्पा

५३. बन्धन – २०६७, नेत्रबन्धन केसी, दाङ

५४. ह्ृदयका विम्बहरू – २०६८, गुरूप्रसाद कुमाल ‘बुलबुल’, दाङ

५५. उनैका लागि – २०६८, महेन्द्रबाबु, सल्यान

५६. गजल गुन्जन – २०६८, सुशील गौतम, दाङ

५७. कोसेली – २०६८, चारजनाको संयुक्त सङ्ग्रह, रोल्पा

५८. त्रि–सिन्धु – २०६८, प्रेमप्रकाश मायालु÷प्यास जिएम÷व्योम जी ‘अवतार’, रोल्पा

५९. एक यात्रा अनेक मोड – २०६८, डीबी मगर ‘स्वेद’, रोल्पा

६०. समर्पण – २०६८, जलजला रोकामगर, रोल्पा

६१. प्यूठानी कोसेलीहरू – २०६८, घनश्याम अस्तित्व, प्यूठान

६२. शशिभित्रका शशिहरू – २०६८, शशि शर्मा मजगैँया, दाङ

६३. आभास – २०६८, डिआर ओली ‘प्रतीक’, सल्यान

६४. खामभित्रको चिठी – २०६८, गणेश डाँगी ‘गगन’, सल्यान

६५. बोल्दै छ आफैँ मौसम – २०६८, टीकाराम उदासी, रोल्पा

६६. सपना र संकल्प – २०६८, विष्णु पुन ‘सन्यास’ मगर÷प्रकाश रोकामगर ‘अभाव’÷खबपु ‘चञ्चल’ मगर, रोल्पा

६७. झङ्कार – २०६८, राजु विक, प्यूठान

६८. जीवन उपदेश – २०६८, रेशम सङ्गीत पुन, रोल्पा

६९. मुटुभित्र अतित बल्झिँदा – २०६८, वाइवी जिएम, सल्यान

७०. रापती – २०६९, प्रेमप्रकाश मायालु ÷वाइवी जिएम ÷घनश्याम अस्तित्व ÷भीम बिसी ÷बरुण योगी, रोल्पा

७१. प्रचण्डको सपना – २०६९, कुलानन्द गिरी, रोल्पा

७२. वर्तमान गजबको – २०६९, सुरेश सुमन डाँगी, दाङ

७३. प्यूठानी कोसेली – २०६९, घनश्याम अस्तित्व, प्यूठान

७४. अनुभूति – २०६९, प्रेमप्रकाश मायालु, रोल्पा

७५. अङ्कुराए पल्लवी – संयुक्त गजलसङ्ग्रह, रोल्पा

७६. उदिप्त मन – २०७०, चाँदनी केसी, रोल्पा

७७. स्मृतिका पानाहरू – २०७०, दिलकुमारी बुढा मगर, रोल्पा

७८. मौसमन बदलिँदा – २०७०, व्योम जी ‘अवतार’ रोल्पा

७९. सम्पत्ति – २०७०, भगवती बुढा मगर, रोल्पा

८०. विछोडका घाउ – २०७०, केबी घायल, रोल्पा

८१. अधुरा ती सपनाहरू – २०७०, दिपेश सङ्कल्प

८२ं हुरीले उडायो सुनौला सपना – २०७०, समीप बराइली, रोल्पा

८३. प्रवासका अक्षरहरू – २०७०, संयुक्त गजलसङ्ग्रह, रोल्पा

८४. साहित्यिक यात्रा – २०७०, संयुक्त गजलसङ्ग्रह, रोल्पा

८५. चोकमा उभिएका नयनहरू – २०७०, संयुक्त गजलसङ्ग्रह, रोल्पा

८६. धर्ती आकाश – २०७१, युवराज भण्डारी, प्यूठान

८७. एउटा बाँच्ने रहर – २०७१, गीता निर्दोषी, रोल्पा

८८. तिमी र म – २०७१, गणेश डाँगी ‘गगन’, सल्यान

८९. जीवनका गोरेटोहरू – २०७१, भागीराम घर्ती, रोल्पा

९० बिग्रिएँ मायाले – २०७१, सपना डाँगी, रोल्पा

९१. जीवनका भोगाइहरू – २०७१, संयुक्त गजलसङ्ग्रह, रोल्पा

९२. सीमावारि सीमापारि –२०७१, डीबी टुहुरोको सम्पादनमा १५ जनाको संयुक्त सङ्ग्रह, रोल्पा

९३. सामुद्रिक छल्का – २०७१, १०६ जनामध्ये रापतीका १४ जनाको संलग्नता

९४. उज्यालोको खोजी – २०७२, पद्मा लिंखा मगर, रुकुम

९५. अमर साइनो– २०७२, ३२ जनाको संयुक्त सङ्ग्रह, रोल्पा

९६. काँडामाथिको यात्रा – २०७२,राकेश बि.एम., रोल्पा

रापती अञ्चलबाट प्रकाशित गजलप्रधान पत्रिका र सम्पादकहरू

१. उत्साह – वसन्त विवश आचार्य, दाङ

२. मोती – विष्णु शर्मा ‘अथकमनु’, रुकुम

३. अन्जुली – युद्धराम केसी ‘सुबास’, रुकुम

४. गाउँले – खेमराज गाउँले, रोल्पा

५. रोल्पाली गजल र गजलकार – डीबी टुहुरो, रोल्पा

६. गजलयात्रा – सन्तोष श्रेष्ठ, दाङ

रापतीका गजलहरूका सम्बृद्धिका लागि सम्बद्ध संस्थाहरू

१. रापती साहित्य परिषद्, केन्द्रीय कार्यालय

२. रापती साहित्य परिषद्, जिल्ला शाखा, दाङ, सल्यान, रोल्पा, रुकुम र प्यूठान

३. लेखक सङ्घ, दाङ

४. दाङ साहित्य तथा संस्कृति प्रतिष्ठान, दाङ

५. प्रगतिशील लेखक सङ्घ, दाङ

६. सगरमाथा कला तथा साहित्य समाज, दाङ

७. प्रगतिशील लेखक सङ्घ, रोल्पा

८. नेपाली लेखक सङ्घ, रोल्पा

९. आरोहण साहित्य परिवार, सल्यान

१०. स्वर्णिम कला परिवार, दाङ

११. ललित साहित्य परिषद्, रोल्पा

१२. सिर्जनशील साहित्य समूह, दाङ

१३. थारु भाषा साहित्य परिषद्, दाङ

१४. इन्दे्रणी साहित्य परिवार, दाङ

१५. थारु भाषा तथा साहित्य उत्थान समूह, दाङ

१६. देउखुरी साहित्य मञ्च, दाङ

१७. रापती समाज काठमाडौँ

रापती अञ्चलका थुप्रै संस्थाहरू गजलको समृद्धिमा लागि परे तापनि रापती समाज काठमाडौँको भूमिका महत्वपूर्ण मानिन्छ । यस संस्थाले २०६४ सालदेखि राष्ट्रव्यापी गजल वाचन प्रतियोगिताको आयोजना गरी उत्कृष्ट गजलहरूलाई पुस्तकमार्फत् प्रकाशन र सङ्गीत एवम् गायनमार्फत् प्रसारण गर्ने काम गर्दै आएको छ भने २०७० सालदेखि नेपाली गजलको इतिहासमै पहिलोपटक राष्ट्रिय गजलगायन प्रतियोगिताको सुरुवात गर्दै आएको छ । प्राज्ञिक हिसाबले गजल गोष्ठीसँगै कार्यपत्रहरू प्रस्तुत गर्दै आइरहेको पाइन्छ ।

औपचारिक गजल सङ्गीतको सुरुवात

रापती अञ्चलमा गजल सङ्गीतको अनौपचारिक सुरुवात वा गजललाई लयात्मक वाचन र गायन धेरै पहिलेदेखि भएको भए तापनि यस कार्यपत्रमा औपचारिक तरिकाले अगाडि बढेको समयलाई मध्यनजर गर्दै यस अञ्चलबाट गजलहरू सङ्गीतबद्ध भएर औपचारिक ढङ्गले गायनका रूपमा तयार भएर आएको समयलाई औपचारिक गजलसङ्गीतको सुरुवातको समय मानिएको छ । अनौपचारिक रूपमा यस क्षेत्रबाट कसले र कहिलेदेखि सङ्गीतबद्ध गजल गाएको हो भन्ने प्रष्ट इतिहास भेटाउन सकिँदैन । तर पनि औपचारिक रूपमा भने यस क्षेत्रबाट रेकर्डिङको आधारमा पहिलो गजलकार, सङ्गीतकार र गायकका रूपमा अर्जुन मिलन नै हुन् । उनीद्वारा आफ्नै रचना, सङ्गीत र स्वरमा २०५४ सालमा ‘मौनताको शहरमा हल्ला चलेको छ’ बोलको गजल रेकर्ड भएपछि नै रापतीको औपचारिक गजलसङ्गीतको सुरुवात भएको मानिन्छ ।

रापती अञ्चलबाट सयौँको सङ्ख्यामा गजल रचनाकार गजलसङ्गीतकार र गायक गायिकाको उपस्थिति र योगदान रहँदै आए तापनि यस कार्यपत्रभित्र औपचारिक ढङ्गले गजल सङ्गीत भएर गायनमा आएका स्रष्टा र सिर्जनालाई आधार मानेर कार्यपत्र प्रस्तुत गर्न खोजिएको छ । रापती अञ्चलको पहिलो गजल एल्बम ‘अनुभूति’ हो । २०७० सालमा प्रकाशित उक्त गजल एल्बममा गजलकार प्रबल विष्टको एकल रचना र सङ्गीतकार सन्तोष श्रेष्ठको एकल सङ्गीत रहेको छ । रापती अञ्चलकी पहिलो गजल गायिका कोमल वली हुन् । उनले २०६८ सालमा ‘हामी मनाउँछौँ तिज पतिदेवका लागि’ बोलको गजल गाएकी हुन् ।

२०५० को दशकबाट औपचारिक रूपमा अगाडि बढेको रापतीको गजल सङ्गीत २०६० को दशकमा आइपुग्दा अत्यन्त उचाइमा आइपुगेको पाइन्छ । यसअवधिमा यस अञ्चलका गजलस्रष्टा राष्ट्रिय रूपमा स्थापित हुनुका साथै व्यावसायिक ढङ्गबाट पनि अगाडि बढेको पाइन्छ ।

रापती अञ्चलबाट हालसम्म संलग्न सङ्गीतबद्ध गजलका गजलकारहरू

अर्जुन मिलन, समीर यात्री, रमेश क्षितिज, नारायण नेपाल, आरजु विष्ट ‘सल्यानी’, उदय जीएम, लोकराज अधिकारी, प्रबल विष्ट, शशि शर्मा मजगैँया, सुशील पुन ‘विरही’, रमेश सुवेदी, नेत्रबन्धन केसी, सुनील केसी, सुरेश सुमन डाँगी, डीबी टुहुरो, शङ्करकिरण अधिकारी, हस्त गौतम ‘मृदुल’, महेन्द्र बाबु, पद्मा लिंखा मगर, आदिम केसी, कृष्ण अलपत्र, देव विरही आदि रहेका छन् ।

यी गजलकारमध्ये एकल रचनामा एल्बम प्रकाशित गर्नेहरू

१. प्रबल विष्ट – अनुभूति – २०७०

२. सुशील पुन ‘विरही’ – आभास – २०७२

३. शशि शर्मा मजगैँया – परिभाषा – २०७२

रापती अञ्चलबाट हालसम्म संलग्न गजलका सङ्गीतकारहरू

अर्जुन मिलन, गोविन्द आचार्य, सन्तोष श्रेष्ठ, मधुबाबु थापा, यादव योगी, झलक सङ्गीतम्, विपिन आचार्य, नीम सङ्गीत, सन्तोष रजौरे, गोविन्द मधुर आचार्य, राजेश क्षेत्री, मोहन परियार, मन्जील मोहन आदि रहेका छन् ।

यी सङ्गीतकारहरूमध्ये एकल सङ्गीतमा एल्बम प्रकाशन गर्नेहरू

सन्तोष श्रेष्ठ    – अनुभूति – २०७०

               – शराब – २०७१

               – परिभाषा – २०७२

रापती अञ्चलबाट हालसम्म संलग्न गजल गायकगायिकाहरू

अर्जुन मिलन, शिशिर योगी, कोमल वली, माण्डवी त्रिपाठी, प्रेमप्रकाश ओली, सागर अधिकारी, सन्तोष रजौरे, रिता केसी, गगन सरगम, सुधारत्न, समीर आचार्य, सविना भट्टराई, रेणु विष्ट, विजय परियार आदि रहेका छन् ।

रापती अञ्चलबाट गायकगायिकाको आवाजमा एकल गजल एल्बममा हालसम्म प्रकाशन भएको पाइँदैन ।

रापती अञ्चलबाट हालसम्म संलग्न गजलका सङ्गीत संयोजकहरू

विपिन आचार्य, कृष्ण पुन, झलक सङ्गीतम्, हेमन्त शिशिर आदि रहेका छन् ।

रापती अञ्चलबाट संलग्न गजलका बाध्यवादकहरू

प्रेम राणा ‘औतारी’ – बाँसुरी

जङ्गबहादुर गन्धर्व – सारङ्गी

खर्कबहादुर बुढा – मादल

भुवन गन्धर्व – ढोलक, तबला, मादल

प्रतियोगितात्मक गजलमा उपलब्धि हासिल गरेका स्रष्टा

राष्ट्रिय गजल गायन प्रतियोगितामा रापतीका गजल गायक सागर अधिकारीले २०७० मा र गायिका सुधारत्नले २०७१ मा प्रथम स्थान हासिल गरेका छन् ।

डिजिटल सङ्गीतसँगको सामीप्यता

पछिल्लो डिजिटल प्रविधिसँग पनि यस क्षेत्रका स्रष्टाहरू सजगताका साथ अगाडि बढेको पाइन्छ । अडियो, सिडी, आरबिटी, यूट्यूबलगायतका विभिन्न प्रविधिहरूमा यस क्षेत्रको गजल सङ्गीत जोडिँदै आएको पाइन्छ ।

वैदेशिक सामीप्यता

सङ्गीतकार सन्तोष श्रेष्ठको सङ्गीतमा विदेशी मौरिसियन गायक देव राखाले ‘गल्ती भए माफ गर भुल हो यो जिन्दगी’ बोलको गजल गाएका छन् ।

सङ्ख्यात्मक गजल सङ्गीत सिर्जनाको अग्रता

सङ्ख्यात्मक हिसाबले यस क्षेत्रबाट सबैभन्दा बढी गजल रेकर्ड गराउने गजलकार शशि शर्मा मजगैँया, सङ्गीतकार सन्तोष श्रेष्ठ, गायक अर्जुन मिलन र गोविन्द मधुर आचार्य र गायिका सुधारत्न हुन् । गजल सङ्गीतमा सबैभन्दा बढी गीतिएल्बम प्रकाशित गर्नेमा सङ्गीतकार सन्तोष श्रेष्ठ पर्दछन् । उनका एकल सङ्गीतमा तीनवटा गजल एल्बम प्रकाशित भएका छन् ।

गजलमा राग, ताल र स्वरको प्रयोग

रापती अञ्चलबाट हालसम्म पूर्ण रूपमा एउटै रागमा कुनै पनि गजल सङ्गीतबद्ध भई रेकर्ड भएका छैनन् । सम्पूर्ण गजलहरू मिश्रित रागमा आधारित छन् । विशेषगरी भूपाली, यमन, दुर्गा, धानी, धिमपलासी, बृन्दावनी सारङ्गलगायतका रागहरूको अलि बढी प्रयोग भएको पाइन्छ । यस अञ्चलका गजल सङ्गीतकर्मीहरूले दादरा, खेम्टा, कहरवा र दीपचन्दी तालको मात्रै प्रयोग गरेको पाइन्छ । आरोह अवरोहका तीन सप्तकमध्ये रापतीको गजलसङ्गीतलाई हेर्दा मन्द्र सप्तकमा एकदमै कम, मध्य सप्तकमा अध्याधिक र तार सप्तकमा पनि केही पाइन्छ ।

गजलमा विभिन्न साङ्गीतिक प्रभाव

गजल लेखनमा आफ्नै संरचनाहरू भए तापनि सङ्गीत र गायनमा भने कुनै निश्चित नियमहरूको पालना गर्नुपर्ने अवस्था नभएको यस क्षेत्रका धेरै गजल सङ्गीतकर्मीले बुझिसकेको देखिन्छ । यस क्षेत्रका गजल सङ्गीतकर्मीहरूले निर्माण गरेका गजलहरूमा स्थानीय लोकसङ्गीतको बढी प्रभाव देखिन्छ । यस क्षेत्रका विभिन्न भाषाभाषीका मौलिक सङ्गीतको पनि प्रभाव परेको देखिन्छ भने केही गजलहरूमा आधुनिक र केहीमा शास्त्रीय सङ्गीतको पनि प्रभाव देखिन्छ ।

रापतीका गजलका प्रबद्र्धनका लागि स्थापित सम्मान तथा पुरस्कारहरू

१. गजल अभिनन्दन

रापती अञ्चलको गजल लेखनमा योगदान पु¥याएका गजलकारहरूलाई रापती समाज काठमाडौँद्वारा प्रत्येक वर्ष अभिनन्दन गर्दै आइएको छ ।

२. नेशनल गजल अवार्ड

वर्षका चर्चित र उत्कृष्ट गजल रचना, सङ्गीत र स्वरलाई प्रोत्साहित गर्ने उद्देश्यले रापती समाज काठमाडौँद्वारा राष्ट्रिय रूपमा छनौट गरी तीन जना स्रष्टालाई ‘नेशनल गजल अवार्ड’ प्रदान गरिँदै आइएको छ । यस अवार्डलाई गजलकार शशि शर्मा मजगैँयाले स्थापना गरी ‘शशि नेशनल गजल अवार्ड’को नामबाट प्रदान गरिँदै आएको र हाल रापती समाज काठमाडौँको तर्फबाट ‘नेशनल गजल अवार्ड’ प्रदान गरिँदै आइएको हो ।

३. नारायण सल्यानी गजल पुरस्कार

लेखक सङ्घ दाङमा गजलकार नारायण सल्यानीको स्मृतिमा गजलकार नारायण नेपालले एक अक्षयकोष निर्माण गरी ‘नारायण सल्यानी गजल पुरस्कार’को स्थापना गरेका हुन् । यो पुरस्कार दाङ जिल्लाका गजलकारहरूलाई मात्र प्रदान गरिँदै आइएको छ ।

रापती अञ्चलबाट हालसम्म रेकर्ड भएका गजलहरूको विवरण

१. मौनताको शहरमा हल्ला चलेको छ

   रचना÷सङ्गीत÷स्वरः अर्जुन मिलन

२. मरिसकेँ जलाउन

   रचनाः आरजु विष्ट सल्यानी

३. कल्पनामै मान्छेलाई

   रचनाः आरजु विष्ट सल्यानी

४. हाँसेर पनि मुटु दुखाउनु पर्छ

   रचनाः आरजु विष्ट सल्यानी

५. कस्तो मात लाग्यो यार

   रचनाः आरजु विष्ट सल्यानी

६. जित मात्रै पनि कहाँ हो र

   रचनाः आरजु विष्ट सल्यानी

७. जिन्दगीको बैँश चाखेर

   रचनाः आरजु विष्ट सल्यानी

८. ठोक्किँदा ठोकाइमा

   रचनाः आरजु विष्ट सल्यानी

९. पर पर जान्छु भन्थेँ

   रचनाः आरजु विष्ट सल्यानी

१०. तिम्रै हुँ भन्थ्यौँ मानिदिए मैले

    रचनाः आरजु विष्ट सल्यानी

११. पलपलमा तिम्रो

    रचनाः आरजु विष्ट सल्यानी

१२. हिउँ पनि त उम्लिरहेछ माथि माथि हेर

    रचना ः समीर यात्री, सङ्गीतः गोविन्द आचार्य

१३. जीवन के हो बल्ल यति जिएपछि थाहा भयो

    सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

१४. तिम्रो माया मेरो माया छुटाएर कहाँ गयौ

    रचनाः शशि शर्मा मजगैँया, सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ, स्वरः विन्दु परियार

१५. तिम्रै यादमा भित्रभित्रै जलीजली बाँचेको छु

    रचनाः शशि शर्मा मजगैँया, सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ, स्वरः प्रेमप्रकाश ओली

१६. माया के हो बैगुनीलाई गरेपछि थाहा पाएँ

    रचनाः शशि शर्मा मजगैँया, सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

१७. मलाई बीचबाटोमै छोड्ने भए आउँदिनँ भो

    रचनाः शशि शर्मा मजगैँया, सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

१८. तिमीलाई बीचबाटोमै धरोधर्म छोड्दिन म

    रचनाः शशि शर्मा मजगैँया, सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ, स्वरः सागर अधिकारी

१९. माया के हो तिम्ले धोका दिएपछि थाहा पाएँ

    रचनाः शशि शर्मा मजगैँया, सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ, स्वरः सुधारत्न

२०. तिम्ले मलाई पराई नै ठान्छौ भने ठान बैगुनी

    रचनाः शशि शर्मा मजगैँया, सङ्गीतः गोविन्द मधुर आचार्य, स्वरः माण्डवी त्रिपाठी

२१. तिम्ले मलाई पराई नै ठान्छौ भने ठान बैगुनी

    रचनाः शशि शर्मा मजगैँया, सङ्गीत÷स्वरः गोविन्द मधुर आचार्य

२२. तिमी फुल्दै जानू प्रिया म त अब झर्छु होला

    रचनाः शशि शर्मा मजगैँया, सङ्गीत÷स्वरः गोविन्द मधुर आचार्य

 २३. मलाई माया गर्ने मान्छे भेटिसकेँ मैले

    रचनाः शशि शर्मा मजगैँया, स्वरः सविना भट्टराई

२४. मेरो मुटु रेटीरेटी जान्छौ भने जाऊ

    रचनाः शशि शर्मा मजगैँया, स्वरः सविना भट्टराई

२५. तिमीले त अन्तै मुटु साट्यौ भन्ने सुनेको छु

    रचनाः शशि शर्मा मजगैँया

२६. बटुवा हो मान्छे भन्नु यो संसारमा

    रचनाः रमेश क्षितिज, सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

२७. जीवन जिउने आधार चाहिन्छ

    रचनाः सुरेश सुमन डाँगी

२८. लाली छरिन्छ जबजब तिम्रो ओठभरि

    रचनाः उदय जी एम, सङ्गीतः गोविन्द आचार्य, स्वरः बेदु सारुमगर

२९. तिमी मेरो संसार जून तिमी मेरो

    रचनाः नेत्रबन्धन केसी, सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

३०. भन के के गर्नुपर्छ तिम्रो साथ पाउनलाई

    सङ्गीतः गोविन्द मधुर आचार्य, स्वरः रिता केसी

३१. आज मिलनको रात छ

    रचनाः शङ्कर किरण अधिकारी, सङ्गीतः मधुबाबु थापा, स्वरः प्रेमप्रकाश ओली

३२. तिम्ले छोडेपछि बबाल भो जिन्दगी

    सङ्गीतः यादव योगी, स्वरः प्रेमप्रकाश ओली

३३. किन रोप्नुप¥यो छुरा वचनमै छ धार तिम्रो

    रचनाः लोकराज अधिकारी

३४. आज म त धेरै मातेर आएँ

    रचनाः लोकराज अधिकारी

३५. मैले चोट खाँदा आँसु झार्नुपर्दैन

    रचनाः लोकराज अधिकारी

३६. फेरि एक हुन मिल्छ र प्रिय

    रचनाः लोकराज अधिकारी, स्वरः रणु विष्ट केसी

३७. बढ्दै जाने मात्रा यसको मात बडा गजबको

    रचनाः लोकराज अधिकारी, सङ्गीत÷स्वरः समीर आचार्य

३८. साँच्चै के हो माया बसेपछि थाहा भो

    रचनाः लोकराज अधिकारी

३९. अप्ठ्यारोमा नडराऊ देशको माया गर्नेहरू

    रचनाः रमेश सुवेदी, सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

४०. हामी मनाउँछौँ तिज पतिदेवका लागि

    स्वरः कोमल वली

४१. कति खुसी हुन्थेँ होला तिम्लाई आफ्नो मान्छे भन्न पाए

    रचनाः प्रबल विष्ट, सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ, स्वरः विन्दु परियार

४२. तिम्रै जितको चर्चा छ रे आज मैले हार्दाखेरी

    रचनाः प्रबल विष्ट, सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

४३. तिम्रै मनको देउता बनी

    रचनाः प्रबल विष्ट, सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ, स्वरः रेणु विष्ट केसी

४४. लुकीछिपी लोग्ने मान्छे पल्किहाल्दा रैछन्

    रचनाः हस्त गौतम ‘मृदुल’, सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ, स्वरः विन्दु परियार

४५. माया अमर छ भन्थ्यौ पानीको फोकाझैँ फुट्यो

    रचनाः हस्त गौतम ‘मृदुल’, सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

४६. के लेख्यो खै भाग्य रेखा

    रचनाः सुशील पुन ‘विरही’, सङ्गीतः सन्तोष रजौरे

४७. म मरे सम्झी रुने

    रचनाः सुशील पुन ‘विरही’

४८. जिन्दगीको भारी

    रचनाः सुशील पुन ‘विरही’

४९. हत्केलामा प्राण राखी

    रचनाः सुशील पुन ‘विरही’, सङ्गीतः सन्तोष रजौरे, स्वरः सन्तोष रजौरे÷रिता केसी

५०. ओठ तिम्रै गजल गुनगनाइरहोस्

    स्वरः अर्जुन मिलन

५१. जीवनको सार बल्ल मिल्दै छ सुस्तसुस्त

    स्वरः अर्जुन मिलन

५२. अतीतसँग आफैँलाई साट्न पाए हुन्थ्यो

    रचना÷सङ्गीत÷स्वरः अर्जुन मिलन

५३. एकान्तमा आँसु बन्दै झर्ने बानी बसिसक्यो

    सङ्गीत÷स्वरः अर्जुन मिलन

५४. फूललाई दुख्यो होला तिमी तर्किंदा

    रचनाः नारायण नेपाल, सङ्गीतः यादव योगी, स्वरः अर्जुन मिलन

५५. कहाँ छौ तिमी यो साथ खाली खाली

    सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

५६. तिमी अर्कैको हुने छौ केवल हुने छौ अर्कैको

    सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

५७. यति चोखो माया दिएँ गयौ साइनो मेटाएर

    सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

५८. गल्ती भए माफ गर भुल हो कि जिन्दगी

    सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

५९. आज राति सपनीमा देखिरहेँ तिमीलाई

    सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

६०. आजभोलि तिमी धेरै टाढा हुँदा मुटु जल्दै छ

    सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ, स्वरः विन्दु परियार

६१. तिमी प्रेमको सीमा मिचेर गयौ

    रचनाः कृष्ण अलपत्र, सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ, स्वरः विजय परियार

६२. तिम्लाई छेक्ने कालो बादल आफ्नै हातले फार्छु बरु

    सङ्गीतः राजेश क्षेत्री

६३. म काटिरहेछु कहर पुरानो

    सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

६४. झट्ट हेर्दा

    स्वरः शिशिर योगी

६५. नजाऊ मलाई एक्लै छाडी

    सङ्गीतः निम सङ्गीत, स्वरः गगन सरगम

६६. तिम्रो मनको माझमा

    सङ्गीतः निम सङ्गीत, स्वरः गगन सरगम÷सुधारत्न

६७. म डुबेर तिमीलाई तारिदिउँला

    सङ्गीतः निम सङ्गीत, स्वरः गगन सरगम

६८. औँसीको रात भएँ

    सङ्गीतः निम सङ्गीत, स्वरः सुधा रत्न

६८. हर रातको सपनीमा

    सङ्गीतः निम सङ्गीत, स्वरः सुधारत्न

६९. भुल गरेँ

    सङ्गीतः निम सङ्गीत

७०. विरालो पनि शेर हुन्छ शराब पिएपछि

    सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

७१. कुनै बहनामा दिन ढलेपछि कति पिएँ कति

    सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

७२. मैले जे गाए पनि गजल हुन्छ महफिलमा

    सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

७३. जबदेखि थालेँ जागिर भट्टीमा

    सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

७४. पिरतीको अभावले बिग्रिएँ म

    सङ्गीतः सन्तोष श्रेष्ठ

७५. बाँचुन्जेल नाम लिन गाह्रो मान्छ मान्छे

    सङ्गीतः झलक सङ्गीतम्

७६. जन्मेदेखि मृत्युसम्म पैसा भए पुग्दो रैछ यहाँ

    रचनाः महेशकुमार ओली, सङ्गीत÷स्वरः गोविन्द मधुर आचार्य

७७. भुल्न तिम्लाई मुस्किल हुँदै छ

    रचनाः रविन स्वप्निल गिरी, सङ्गीतः गोविन्द मधुर आचार्य, स्वरः सुधारत्न÷गोविन्द मधुर आचार्य

७८. आजभोलि बोल्नै छोड्यौ केही विराएँ कि

    रचनाः डीबी टुहुरो, सङ्गीतः मोहन परियार

७९. तिमी खेल्ने रमाउने त्यही गाउँ प्यारो लाग्यो

    रचनाः डीबी टुहुरो, सङ्गीतः मोहन परियार

८० उज्यालोको खोजी

    रचनाः पद्मा लिंखा मगर

८१. चोटैचोट मात्र किन मेरै पिरतीमा

    सङ्गीतः गोविन्द मधुर आचार्य

८२. जिउने कोशिश गर्दै जाँदा सुनामीको धारमा परेँ

    सङ्गीतः विपिन आचार्य, स्वरः माण्डवी त्रिपाठी र गोविन्द मधुर आचार्य

८३. कसरी मेटुँ पुरानो नाता दुःखमा जोडेको

    स्वरः माण्डवी त्रिपाठी

८४. तिमी आउँछौकी भनेर बसेकी छु पर्खिएर

    रचनाः देव विरही

८५. मनको पीडा बुझिदिने कसले गर्छ साथी

    रचनाः देव विरही

८६. नाता जोड्नु र तोड्नुको पनि सीमा हुन्छ रे

    रचनाः आदिम केसी, सङ्गीतः मन्जील मोहन

८७. तिमी आय मेरो सामु जीबन एउटा फूल बन्थ्यो

    रचनाः काली बहादुर चौधरी, सङ्गीत÷स्वरः गोविन्द मधुर आचार्य

निष्कर्ष

रापती अञ्चलको गजलको सुरुवात विशेष गरी परम्परागत शैली वा प्रेमप्रणयमा आधारित भए पनि पछिल्लो समयमा आएर धेरै परिस्कृत र परिमार्जित हुँदै आएको छ । अहिलेको समाजमा हुने विभिन्न अनैतिक, असामाजिक विकृति र विसङ्गतिका विरुद्धमा पनि गजलीय भावहरू पोखिएका छन् । सुरुवातको समयमा रहरैमा लेखे तापनि अहिले आएर गजलको वास्तविक संरचना अध्ययन र अनुसन्धान गरेर मात्रै लेख्ने प्रथाको सुरुवात भइसकेको छ । गजलको संरक्षण र सम्बद्र्धन संस्थागत तरिकाबाटै हुनुपर्दछ भन्ने उद्देश्यका साथ यस क्षेत्रमा गजलसम्बन्धी विभिन्न सङ्घसंस्था खोली यसको समृद्धिमा लागिपरेको अवस्था छ । जुनसुकै विषयमा गजल लेखे तापनि काफिया र बहर वा लयविना गजल हुनै सक्दैन भन्ने चेतनाको विकास भएको पाइन्छ । प्रचारप्रसारको पनि महसुस गरी विभिन्न पुस्तक, पत्रपत्रिकाहरूमा प्रकाशन गर्ने र रेडियो टीभीबाट पनि यस क्षेत्रको गजललाई उचाईमा पु¥याउने काम तिब्र रूपमा भएको पाइन्छ । गजल गेय विधा भएकाले यसका लागि विभिन्न स्रष्टाको रचना, सङ्गीत र स्वरबद्ध गरेर राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा यस क्षेत्रको गजललाई शिखरमा पु¥याउने काममा सकारात्मक सोचका साथ लागेको पाइन्छ । नेपाली गजलको क्षेत्रमा एउटा नमुना अञ्चलको रूपमा अगाडि बढ्ने प्रयत्न गरेको देखिन्छ ।

संचारको क्षेत्रबाट पनि यस क्षेत्रका गजलकार, गजलसङ्गीतकार, गजल गायक गायिकाहरू अझै पनि क्षमता र दक्षताअनुसारको अग्रता हासिल गर्न नसकेको अनुभूति गर्न सकिन्छ । दर्जनौँ सिर्जनाहरू राष्ट्रिय रूपमा प्रसारण हुँदा हुँदै पनि सम्बन्धित स्रष्टाको परिचय स्थापित हुन नसक्नु दुःखद् पक्षको रूपमा देखिन्छ । यो विषयमा गजल स्रष्टा र संचारकर्मीका बीचमा समन्वयकारी भूमिका हुनु अत्यन्त आवश्यक देखिन्छ । यस अञ्चलबाट गजल रचना गर्ने स्रष्टाहरूकै सङ्ख्या बढी देखिन्छ । त्यसपछि गायक गायिकाहरूको सहभागिता रहेको भेटिन्छ । यी दुई विधाभन्दा सङ्गीत विधाको अवस्था सङ्ख्यात्मक हिसाबले न्यून देखिन्छ । यस क्षेत्रको पछिल्लो गजल सङ्गीत अत्यन्तै आशालाग्दो तरिकाले अगाडि बढ्दै गरेको पाइन्छ । यस स्थितिमा यस क्षेत्रका सम्पूर्ण गजलकार, गजल सङ्गीतकार र गजल गायकगायिकाहरू सामूहिक रूपमा एकजुट भएर अगाडि बढ्न अत्यन्त आवश्यक छ । विधागत रूपमा जसरी फरक अनि भावमा पनि फरक छ त्यसैगरी यस क्षेत्रका गजलकार, सङ्गीतकार र गायकगायिकाहरू फरकपनका साथ अगाडि बढ्न सकेमा आफ्नो गन्तव्यमा पुग्न कुनै अप्ठ्यारो देखिँदैन । साथै रापती अञ्चलको गजल साहित्य र सङ्गीतलाई संस्थागत रूपमा अगाडि बढाउन सकियो भने यस क्षेत्रले समग्र नेपाली गजल साहित्य र सङ्गीतको क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान पु¥याउने कुरामा कुनै शङ्का देखिँदैन।

सन्दर्भ सामग्री

१. नेपाली सङ्गीतको अभिलेख – २०७१ (बुलु मुकारुङ)

२. साहित्यकार कलाकार परिचय कोष – २०७० (नेप्रप्र)

३. गजल सिद्धान्त र परम्परा – २०६४ (डा. कृष्णहरि बराल)

४. गजल सिद्धान्त र नेपाली गजलको इतिहास – २०५८ (टीकाराम उदासी)

५. मध्यपश्चिमी गजलको पछिल्लो तस्बिर – २०५९ (मपगप्र)

६. रोल्पा जिल्लाको साहित्यिक रूपरेखा तथा कृतिकारहरू – २०७२ (डिबी टुहुरो)

१५०औ मोती जयन्तीको अवसरमा रापती समाज काठमाडौंद्वारा आयोजित बृहत् गजल गोष्ठी २०७२ मा सन्तोष श्रेष्ठद्वारा प्रस्तुत गरिएको कार्यपत्र ।

केही तस्विरहरू,

News and Notice , Research Report (कार्यपत्र) , अतिथि लेखहरु