गजल शुत्र र छन्दको बारेमा

छन्दमा आठओटा गणहरु हुन्छन । तिनै गणका आधारमा सम्पूर्ण छन्दको निमार्ण गरिन्छ । आचार्य पिङ्गलले गणनिर्धारणलाई सहज बनाउन एउटा सुत्रको निर्माण गरेका छन् ।
त्यो सूत्र हो ।

                 ( य मा ता रा ज भा न स ल गा )

उपयल्लिखित सुत्रबात प्रत्येक तिन तिन अक्षर छुट्याउँदै र एक अक्षर निकाल्दै जाँदा एक एक गणहरु निस्किदै जान्छन् । यसलाई यसरि छुट्याउन सकिन्छ ।

क्रसं       सुत्र            सङ्केत            गण              उदाहरण
१.         यमाता             iss                 य                जुनेली
२.         मातारा            sss                म                आएको
३.          ताराज            ssi                 त                नेपाल
४.         राजभा            sis                 र                 चाहना
५.         जभान            isi                  ज                रमेश
६.         भानस             sii                  भ                 सागर
७.         नसल              iii                  न                 रहर
८.         सलगा             iis                  स                 गमला
९.         ल                   i                   लघु               छ
१०.        गा                   s                  गुरु               यो




संस्कृतका पिङगल छन्दहरुजस्तै फारसीका पनि आफ्नै वहरहरु छन् । आचार्य पिङ्गलले निर्माण गरेका शास्त्रीय छन्दका आठओटा गणहरु भएजस्तै फारसी बहरका पनि आफ्नै गणहरु छन्, तिनलाई “रुक्न”  भनिन्नछ । रुक्नहरुको समूहलाई “अर्कान” भनिन्छ । यिनै अर्कानबाट बहरहरु निर्माण हुन्छन् । शान्त्रिय पिङ्गल छन्दका गणहरु प्रत्येक तिन अक्षरले बनेका हुन्छन् तर रुक्नमा अक्षरगत एकरुपता पाईदैन । पिङ्गल छन्दनिमार्णमा लिखित बर्णविन्यसको विशेष भूमिका हुन्छ तर फारसि बहर चाहिँ उच्चारित ध्वनिका आधारमा ह्रस्व र दिर्घको निर्धारण गरिएको पाईन्छ । रुक्नमा ह्रस्व लाई (१) र  दीर्घलाई  (२) ले संङ्केत गरिन्छ । यसमा पनि संयुक्त ब्यञ्जन वा पाउका अन्त्यमा आउने वर्ण दिर्घ हुने पिङ्गल छन्दकै नियम लागू हुन्छ ।

फारसी बहरहरुका लागि पनि निश्चित रुक्नहरु निर्धारण गरिएका छन् तर संस्कृतमा जस्तो निश्चित र निर्विवाद अवस्था फारसीमा छैन । त्यहाँ कहि मूल रुक्नहरु छन् भने केहि चाहिँ मिश्रीत रुक्नहरु छन् । पिङ्गल छन्दमा जस्तै फारसीका पनि मूल रुक्नहरु आठओटै छन् तिनलाइ यसरी सूत्रात्मक रुपमा सङ्केत गर्न सकिन्छ ।

क्रसं           रुक्न                    मात्रा                        सङ्केत                 उाहरण
१.              फऊलुन्                (ल.गु.गु.)                      १२२                     म ारेँ
२.             फाइलुन्                (गु.ल.गु)                       २१२                     भावा
३.             मफाईलुन्              (ल.गु.गु.गु.)                   १२२२                   लजाएको
४.             फाइलातुन्             (गु.ल.गु.गु.)                   २१२२                   चाहनाको
५.             मुस्तफ्इलुन्           (गु.गु.ल.गु.)                   २२१२                  आशा जले
६.              मुतफाइलुन्           (ल.ल.गु.ल.गु.)                ११२१२                 म त पीरमा
७.             मुफाइलतुन्            (ल.गु.ल.ल.गु.)                १२११२                 जलाइदियौ
८.             मफ्उलातु              (गु.गु.गु.ल.)                    २२२१                  आशामात्र

प्रस्तुत मूल रुक्नहरुका अतिरिक्त कृहि रुक्नहरुको मिश्रीणबाट मिश्रीत रुक्नहरु पनि निर्माण भएका देखिन्छन् । यी सबै रुक्नहरुलाई एकै ठाउँमा राखेर प्रस्तुत गरिएको पनि पाईन्छ । तर यी आठओटा रुक्नहरु मूल हुन् भने अरु मिश्रीत रुक्नहरु हुन् भन्ने कुराको स्पष्ट जानकारी हुनु अनिवार्य छ । त्यस्ता मिश्रीत रुक्नहरु निम्नलिखित छन्, यिनलाई “जिहाफ” पनि भन्ने गरिन्छ र यिनको प्रयोग मुजाहिफ बहरमा गरिन्छ ।

क्रसं    सुत्र               सङ्केत                     गण            उदाहरण
१.    फा/फिइ,               (गु.)                       २                 यो
२.    मफा                   (ल.गु.)                    १२                तिमी
३.    फअ                    (ल.ल.)                   ११                 भन
४.    फिइलुन् /फैलुन्      (गु.गु.)                    २२               शोभा
५.    मफऊलु               (ल.ल.गु.ल.)              ११२१             मनमा छ
६.    मफाईलु               (ल.गु.गु.ल.)              १२२१             रमाएछ
७.    मुफाइलुन्             (ल.गु.ल.गु)               १२१२             यतै कतै
८.    फइलुन्                (ल.ल.गु.)                  ११२             मनमा
९.    फऊलु                  (ल.गु.ल.)                  १२१             रमेश
१०.   मुस्तफइलुन्          (गु.ल.ल.ल.गु)             २१११२          यो सहरमा
११    मुफ्तइलुन्            (गु.ल.ल.गु)                 २११२           सँसारको
१२    मफ्ऊलु               (गु.गु.ल.)                   २२१            आएर
१३    फाइलातु              (गु.ल.गु.ल)                 २१२१           आजभोली
१४    फिइलातुन्           (ल.ल.गु.गु)                  ११२२           सब बाधा
१५    मुफ्तइलातुन्        (गु.ल.ल.गु.गु)               २११२२          बादल छायो
१६    मुफाइलुतुन्          (ल.गु.ल.ल.गु)                १२११२         थियो मनमा
१७    मुफाईलातुन्         (ल.गु.ल.गु.गु)                १२१२२        नजिस्क सङ्गी

प्रस्तुत रुक्नहरु बहरका आधारभुमि हुन् । यिनको सचेत एवम् शिल्पगत प्रयोगबाट नै सुन्दर बहरवद्ध गजलहरुको निर्माण हुन्छ ।

साभार:
 गजल कसरी लोख्ने –किताव
 देवी नेपाल, सुरेश सुवेदी, घनेन्द्र ओझा
 तयार पार्ने : राम शरण श्रेष्ठ